هملت پشتکوهی؛ بازخوانی بومی شدهٔ تراژدی شکسپیری در فرهنگ جنوب ایران

مهدی صالحی

لبخند سبز - ابراهیم پشتکوهی با نمایش «هملت پشتکوهی» تجربه‌ای جسورانه و متفاوت در تئاتر ایران خلق کرده است. این اثر که از ۱۴فروردین تا ۲۳اردیبهشت ۱۴۰۱در تالار چهارسو مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفت، رویکردی نوین به اقتباس از متون کلاسیک جهانی ارائه داده است.

پشتکوهی در این نمایش، برخلاف آثار قبلی خود که بیشتر به سمت پستمدرنیسم و فرم‌های تجربی گرایش داشت، به سراغ رئالیسم اجتماعی رفته است. همانطور که خود او توضیح داده: «در تمام ۲۴سالی که تئاتر کار می‌کنم هرگز نمایشی تا این حد نزدیک به زندگی کار نکرده بودم. اثری پست ناتورالیستی که ریشه‌هایش در آثار ایبسن و گورکی می‌رسد». این تغییر مسیر آشکار، نمایش را به تجربه‌ای منحصر به فرد در کارنامه هنری پشتکوهی تبدیل کرده است.

داستان نمایش در اواخر دهه ۶۰در بندرعباس می‌گذرد و ماجرای یک خانواده ازهم‌پاشیده را روایت می‌کند که با آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی پس از جنگ تحمیلی دست و پنجه نرم می‌کنند. پشتکوهی با مهارت توانسته فضای خاص جنوب ایران و بحران‌های طبقه متوسط در آن برهه حساس تاریخی را به تصویر بکشد.

از نظر روایی، نمایش اگرچه با الهام از «هملت» شکسپیر خلق شده، اما به شدت بومی شده است. به گفته احمد طالبینژاد، منتقد پیشکسوت: «این نمایش در اصل هیچ ربطی به هملت شکسپیر ندارد... نمایش آنقدر بومی شده که اگر اسم هملت را از روی آن برداریم و مثلاً یک نام بومی بگذاریم، تماشاگر کمتر متوجه می‌شود اصل و نسب این نمایش چیست». این بومی‌سازی هوشمندانه، یکی از نقاط قوت اثر محسوب می‌شود.

بازی گروهی بازیگران از جمله مهدی عطایی دریایی، مجید کشاورز، گاتا عابدی و دیگران قابل تحسین است. همانطور که رضا بابک، بازیگر سرشناس تئاتر اشاره کرده: «نکته جالب برای من این بود که بسیاری از بازیگران این نمایش برای اولین بار روی صحنه حضور می‌رفتند و این موضوع جسارت زیادی را می‌طلبد و البته از عهده نقششان به خوبی برآمده بودند». این هماهنگی و یکدستی در بازیگری، به باورپذیری فضای نمایش کمک شایانی کرده است.

از منظر کارگردانی، پشتکوهی موفق شده «کارگردان را نامرئی کند» و اجازه دهد داستان به صورت طبیعی و بدون دخالت آشکار کارگردان جریان یابد. طراحی صحنه و لباس که توسط فاطیما پشتکوهی انجام شده، به خوبی فضای بندرعباس در دهه ۶۰را بازآفرینی کرده است.

نمایش «هملت پشتکوهی» در نهایت اثری است درباره تردیدها و دو راهی‌های انسان معاصر ایرانی. همانطور که پشتکوهی خود اشاره می‌کند: «همانطور که تردید تم معروف و اصلی هملت است، در نمایش ما تردید در تصمیم‌گیری یا قرار گرفتن سر دو راهی برای شخصیت‌های مختلف نمایش مهم‌ترین مقوله و مؤلفه است». این نمایش نه تنها یک اثر هنری موفق، که بازتابی صادقانه از جامعه ایران در دوره‌ای خاص از تاریخ معاصر است.

پشتکوهی با این اثر ثابت کرده که تئاتر ایران می‌تواند با تکیه بر فرهنگ بومی و با نگاهی جهانی، آثاری خلق کند که هم برای مخاطب عام جذاب باشند و هم برای اهالی تئاتر عمق و معنا داشته باشند. نمایشی که به گفته عبدالجبار کاکایی: «علاوه بر نقد کنش‌های اجتماعی و سیاسی و خرافات رایج و ابعاد پیچیده زندگی انسانی، بازی درخشان بازیگران به آن شکوه عاطفی خاصی داده است».