میدان امیرچَقماق یزد بجا مانده از دوران تیموریان

مهدی صالحی

لبخند سبز - درست در مرکز بافت تاریخی شهر یزذ، یکی از اولین اماکن تاریخی که با آن دیدار خواهید کرد “میدان امیرچَقماق” و به زبان عامیانه مردم امیرچخماق یا امیرچَماق است. همان میدانی که عکسش نماد شهر یزد شده و شاید تصویرش را زیاد دیده باشید.

با ورود به میدان امیرچقماق، اولین چیزی که چشمتان به آن می‌افتد، تکیه ای است که در آن میان، قد علم کرده، اما باید بدانید این میدان به صورت یک مجموعه است که در آن، علاوه بر تکیه و مسجد، بناهای تاریخی مانند بازار، آب انبار و بقعه نیز قرار دارد که تمامی‌ آنها به دلیل قدمت و تاریخچه شان، در لیست آثار ملی ایران ثبت شده اند.

یکی از خصوصیات لهجه یزدی، مختصرسازی های جالب آن است. در این مورد نیز یزدی ها به میدان امیرچقماق، میدان “میرچَخماق یا میرچَماق” می‌گویند. این میدان زیبا در طی سال ها دچار تغییرات ظاهری زیادی شده است که با مقایسه عکس های گذشته اش با ظاهر کنونی آن، متوجه این مسئله خواهید شد. اهمیت و نقش این میدان در اتفاقات بزرگ نیز ملموس است. به طوری که سال ها است، به یکی از مراکز اصلی برای تجمعات مردم در زمان های مختلف تبدیل شده.

تاریخچه مجموعه امیرچقماق (امیرچخماق)

در قرن نهم ه.ق، زمانی که تیموریان بر ایران حکومت می‌کردند، حاکم یزد “امیر جلال‌الدین چقماق شامی” بود. او با الگوبرداری از بارگاه پادشاهی “شاهرخ تیموری” (کسی که امیرچقماق را حاکم یزد کرد) جهت آبادانی شهر، به همراه همسرش “ستی فاطمه خاتون” مجموعه ای ساختند با عنوان “مجموعه امیرچقماق” که از مسجد، تکیه، میدان، بازارچه، کاروان‌سرا، خانقاه، حمام عمومی، قناد‌خانه، مَصنَعه (آب انبار) و چاه آب سرد تشکیل می‌گردد. در حال حاضر از اکثر این بناها اثری باقی نمانده است.

دلیل نام گذاری این محله به امیرچَقماق چه بود؟

قبل از ساخت مجموعه امیرچقماق و نام گذاری محله به این نام، این محله به “دِهُوک” معروف بود. یکی از نکات جالب در رابطه با محله های قدیمی شهر یزد این است که، محله هایی که در یک محدوده قرار دارند، به هم مرتبط هستند. مثلا محله قدیمی امیرچقماق از یک طرف به محله خواجه خضر(از سمت جنوب)، از یک طرف به محله سرباز(از سمت شمال)، از طرفی به خیابان امام راه دارد(از سمت غرب) و از سوی دیگر به محله نظر کرده(از سمت شرق).

امیر جلال‌الدین چقماق که بود؟

“امیرجلال‌الدین چقماق شامی” در نیمه دوم قرن هشتم ه.ق در شام به دنیا آمد و سال ها بعد که تبدیل به یکی از سرداران و امیران “شاهرخ تیموری” شده بود، به دستور شاهرخ در سال ۸۳۶ه.ق حاکم یزد شد. امیرچقماق رابطه بسیار قوی و نزدیکی با شاهرخ داشت، به نحوی که در زمان های جنگ، خود را از یزد به لشکر شاهرخ می‌رساند. امیرچقماق یکی از حاکمان خوشنام شهر یزد در قرن نهم ه.ق محسوب می‌شد.

امیر جلال‌الدین چقماق در یزد چه کرد؟

تقریبا ۱۵سال قبل از به حکومت رسیدن امیرچقماق در یزد، برای دومین بار به این شهر سفر کرد و دستور ساخت مسجدی را داد که به نام مسجد “دِهُوک” (به دلیل قرارگیری در محله دهوک سفلی) معروف شد. در مجاورت آن نیز یک تکیه و دو آب انبار ایجاد کرد که اکنون همان مجموعه امیرچقماق نام دارد. او در این محله با حفر چاهی در نزدیکی مسجد، آب این منطقه را احیا کرد. همچنین حمامی نیز در مقابل مسجد ساخت. منبری از جنس آجر و تزیین شده با نقوشی زیبا در مسجد قرار داد. در زمان شاه “یحیی مظفری” باغی برای حکمرانان یزدی ساخته شد با نام “لارستان”، که آن را نیز احیا و آباد کرد.

تغییرات، الحاقات و مرمت مجموعه امیرچقماق یا امیرچخماق در دوره های مختلف تاریخی

الحاقات در دوره صفویه

تا قرن ۱۱ه.ق، بخش های زیادی از مجموعه امیرچقماق رو به نابودی بود که در دوره صفویه به امر “بهادرخان شمس یوسف میبدی” بعضی از این بناها بازسازی شد. از آن جا که بهادرخان مورد توجه “شاه عباس صفوی” بود، سِمَت مامور وصول مالیات و مسئول رسیدگی به امور مالی یزد به او داده شد. یکی از اقداماتش، ایجاد “کاروانسرای خان شمس یوسف” در مکان قبلی کاروانسرای امیرچقماق بود.

از دوره صفویه به بعد بود که ساخت فضاهایی مانند حسینیه مرسوم شد، به همین دلیل معلوم می‌شود حسینیه میدان امیرچخماق تا قبل از آن دوره وجود نداشته است. بعد از بهادر خان، بنای کاروانسرا در حال نابودی بود که به اعتقاد “عبدالحسین آیتی”، در اوایل قرن ۱۳ه.ق، “حاج ابوالقاسم رشتی”، میدان جلوی مسجد و سردرِ بازار را به تکیه تبدیل کرد. البته با توجه به نوشته های موجود در کتیبه سنگی داخل غرفه وسط تکیه، این ادعا به نوعی دچار تردید می‌شود، زیرا طبق کتاب یادگارهای یزد اثر “ایرج افشار”، در متن این کتیبه تاریخ ساخت و نام سازندگان تکیه به این شکل نوشته شده است: “در سال ۱۲۹۶ه.ش، استاد محمدحسین فرزند مرحوم استاد باقر بنا و استاد محمدحسین فرزند مرحوم زین العابدین کرمانی و استاد عبدالخالق شماعی، تکیه مزبور را بنا کرده اند.”

همچنین در دوره “شاه عباس صفوی” علاوه بر این که بر روی کاروانسرا، چهارسوقی ایجاد کردند، تعدادی از ابنیه این مجموعه هم مرمت و بازسازی شد.

امیرچقماق در دوره قاجاریه

“حاجی حسین عطار” در دوره حکومت “فتحعلی شاه قاجار”، بخش هایی از مسجد را مرمت و نوسازی و به شبستان مسجد نیز قسمتی اضافه کرد.

تغییرات صورت گرفته در میدان امیرچقماق در دوره پهلوی

در گذشته، بعضی از میدان ها به مرور تبدیل به محلی برای دفن مردگان می‌شدند، میدان امیرچقماق هم به خاطر داشتن حسینیه، مکانی مناسب برای این مسئله محسوب می‌شد. زمانی که حکومت پهلوی به قدرت رسید، در همان ابتدا از این رویه جلوگیری کرد و با تخریب قبور، میدان ها به خصوص امیرچقماق، به حالت و کاربری قبل خود بازگشتند.

بیشترین تغییرات صورت گرفته در میدان امیرچخماق مربوط به این دوره به ویژه زمان حکومت “رضا شاه پهلوی” است. در سال ۱۳۱۴ه.ش، در زمان ایجاد نیمه دوم خیابان پهلوی(امام) با این که ضلع شمالی میدان و کاروانسرای امیرچقماق تخریب شدند، اما با تعریض معبر مقابل مسجد، میدانی وسیع با وضعیتی مناسب و شکل هندسی و کامل ایجاد شد.

در سال ۱۳۲۵ه.ش، در پشت تکیه امیرچخماق به طرف شرق، خیابان ثریا(قیام) احداث شد. زمانی که اتصال این خیابان به خیابان شاه، صورت گرفت، میدان تخریب شد و فقط ضلع شرقی تکیه امیرچقماق باقی ماند و به این ترتیب میدانی کوچک در مقابل فضای حسینیه در نظر گرفته شد و آن را با مسجد امیرچقماق ادغام کردند. تکیه ای که اکنون در میدان امیرچخماق دیده می‌شود، همان بدنه جنوب شرقی میدان(بدنه اصلی تکیه) و تنها جداره باقی مانده از آن، در طول تغییر و تحولات رخ داده در دوره های مختلف در این فضا است.

یکی از طاق های صفه ها نیز فرو ریخته بود و امکان ریزش مناره ها را در پی داشت که بر اساس گزارش ۱۷تیر ۱۳۴۲ه.ش روزنامه کیهان، در این تاریخ مرمت شد. جهت جلوگیری از ریزش مناره های تکیه، چشمه های انتهای آن را خشکاندند.

مجموعه امیرچقماق در زمان حال

مرمت تکیه امیرچقماق در عصر معاصر توسط “حاج علی اکبر خرمی” صورت می‌گرفت که در سال ۱۳۷۸ه.ش، از دنیا رفت. او در ساخت کارخانه درخشان، مسجد برخوردار و شاه طهماسب، دبیرستان ایرانشهر، آب انبار رستم گیو، بادگیر باغ دولت آباد و …. همکاری داشت.

سال ۱۳۹۳ه.ش، دوباره اقدام برای دفن مردگان در میدان آغاز شد و علی رغم مخالفت استانداری یزد، سازمان میراث فرهنگی و مردم، شاهد ایجاد قبور شهدای گمنام جنگ ایران و عراق در میدان مرکزی شهر یزد بودیم. به همین دلیل اکنون این میدان ظاهری کمی متفاوت به خود گرفته است. همچنین خیابان های اطراف این محدوده سنگفرش شده و یکی از خیابان های ورودی به این محل (واقع در خیابان امام)، نیز مسدود شده است.