سفالگری در سیستان و بلوچستان؛ روایت خاک و تاریخ در دستان زنان بلوچ

فاطمه شمشیرگران

لبخند سبز - در سیستان و بلوچستان، هنر سفالگری تنها یک صنعت دستی نیست؛ میراثی است که از دل تاریخ چند هزار ساله برآمده و امروز همچنان در دستان زنان بلوچ زنده است. این هنر که در روستای کلپورگان سراوان به اوج رسیده، بدون استفاده از چرخ سفالگری و تنها با دستان هنرمندان شکل می‌گیرد و آوازه‌اش تا یونسکو نیز رسیده است.

سفالگری یکی از قدیمی‌ترین هنرهای بشر است و در ایران جایگاهی ویژه دارد. در سیستان و بلوچستان، این هنر پیشینه‌ای طولانی دارد که به عصر پارینه‌سنگی و پیش از تاریخ بازمی‌گردد. آثار باستانی کشف‌شده در این منطقه نشان می‌دهد که مردمان این سرزمین از هزاران سال پیش با خاک و آب پیوندی عمیق داشته‌اند و از آن برای ساخت ابزار و ظروف استفاده می‌کرده‌اند.

آنچه سفالگری بلوچستان را متمایز می‌کند، شیوه خاص ساخت آن است. در بسیاری از نقاط ایران، سفال با چرخ ساخته می‌شود، اما در بلوچستان، زنان هنرمند بدون استفاده از چرخ و تنها با دستانشان گل را شکل می‌دهند. این روش سنتی که نسل به نسل منتقل شده، نه‌تنها نشان‌دهنده مهارت و صبر هنرمندان است بلکه پیوندی عمیق با فرهنگ بومی دارد.

روستای کلپورگان سراوان امروز به‌عنوان قلب سفالگری بلوچستان شناخته می‌شود. زنان این روستا از کودکی در کنار مادران و مادربزرگان خود با سفالگری آشنا می‌شوند و این هنر را ادامه می‌دهند. آن‌ها با نقش‌های ساده اما پرمعنا، ظروفی می‌سازند که هر کدام روایتگر بخشی از زندگی و باورهای محلی است. همین ویژگی باعث شده کلپورگان به‌عنوان تنها موزه زنده سفال جهان در فهرست یونسکو ثبت شود.

نقوش سفال‌های بلوچستان اغلب برگرفته از طبیعت و زندگی روزمره‌اند؛ خطوط هندسی، اشکال گیاهان و حیوانات و نمادهای فرهنگی که نسل‌هاست بر سفال‌ها نقش بسته‌اند. این نقوش نه‌تنها زیبایی بصری دارند بلکه حامل پیام‌ها و باورهای مردمان بلوچ‌اند. هر ظرف سفالی، در واقع سندی فرهنگی است که تاریخ و هویت یک قوم را بازتاب می‌دهد.

سفالگری در این منطقه همچنین نقشی مهم در اقتصاد محلی دارد. بسیاری از خانواده‌ها از طریق فروش سفال‌های دست‌ساز امرار معاش می‌کنند. بازارهای محلی و نمایشگاه‌های صنایع دستی، فرصتی برای عرضه این آثار فراهم کرده‌اند. با وجود چالش‌های اقتصادی و ورود محصولات صنعتی، سفالگری بلوچستان همچنان جایگاه خود را حفظ کرده و مشتریان خاص خود را دارد؛ کسانی که ارزش هنر اصیل را می‌دانند.

این هنر اما با تهدیدهایی نیز روبه‌روست. کاهش توجه نسل جوان به صنایع دستی، نبود حمایت کافی و مشکلات اقتصادی، آینده سفالگری را در معرض خطر قرار داده است. با این حال، تلاش‌هایی برای معرفی و حمایت از این هنر صورت گرفته است. ثبت جهانی کلپورگان در یونسکو، یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه بود که توجه جهانیان را به سفالگری بلوچستان جلب کرد.

سفالگری در سیستان و بلوچستان بیش از آنکه ساخت ظرفی از خاک باشد، روایتگر تاریخ و فرهنگ است. هر کوزه و کاسه، حاصل قرن‌ها تجربه، ذوق و تلاش زنانی است که در دل کویر و کوهستان، هنر را با زندگی درآمیخته‌اند. این هنر نشان می‌دهد که چگونه انسان می‌تواند از ساده‌ترین عناصر طبیعت، اثری بیافریند که نه‌تنها کاربردی بلکه فرهنگی و هنری باشد.

در نهایت، سفالگری بلوچستان میراثی است که باید حفظ شود. این هنر نه‌تنها بخشی از هویت محلی است بلکه گنجینه‌ای برای کل ایران و جهان محسوب می‌شود. اگر حمایت و توجه بیشتری به آن شود، می‌تواند همچنان زنده بماند و نسل‌های آینده را با تاریخ و فرهنگ این سرزمین آشنا کند.