بقعه (آرامگاه) سِتی فاطمه همسر امیرچَقماق

سمیه صالحی

لبخند سبز - در نزدیکی مجموعه امیرچخماق بانویی آرام گرفته که هم در دوران خود، به پاکی و خوبی شهره بود و هم به خاطر اقداماتی که با همسرش در یزد انجام دادند، اکنون نیز از او به نیکی یاد می‌شود.

ستی فاطمه کیست؟

نامش “بی بی فاطمه خاتون” مشهور به “سِتی فاطمه” از قبیله “سغد” و پدرش امیرمحمد حاکم شمال هرات بود. همچنین بر اساس شواهد موجود، “گوهرشاد خاتون” خواهر اوست. همسر ستی فاطمه، “امیرجلال الدین چقماق شامی” بر یزد حکومت می‌کرد.

سِتی فاطمه و امیرچقماق، اقدامات عام المنفعه زیادی در یزد انجام دادند و بناهای زیادی ساختند، مثلا دستور ساخت مسجد “دِهُوک” داده شد، که سال ۸۴۱ه.ق به اتمام رسید. گرمابه، خانقاه، رباط و کاروانسرا ساختند و همچنین در بیرون از شهر، آسیاب نو ایجاد و چندین حلقه چاه نیز حفر کردند.

معنای واژه ستّی

“سِتی” برگرفته از “سات” یک لغت سانسکریت است. سال ها قبل، در هندوستان به زنی که بعد از مرگ همسرش، به همراه او سوزانده می‌شد، “سات” می‌گفتند که به معنای زن وفادار بود. به مرور زمان، واژه ستی به زبان فارسی راه یافت و به معنای زن پاکدامن است. بعدها نیز کلمه “بانو” جایگزین آن شد.

آبادانی های ستی فاطمه در یزد

ستی فاطمه علاقه زیادی به آبادانی و ساخت و ساز داشت و با شخصیت مقتدر و مستقلش توانست بناهای زیادی با بهره گیری از خزانه دارالحکومه یا ثروت شخصی خود در یزد ایجاد کند. پابه پای همسرش در ساخت مجموعه امیرچقماق کوشید. دستور ساخت آب انبار پنج بادگیری در امیرچقماق برای استفاده مردم را داد. در خارج از شهر، کاروانسرایی برای اسکان و استراحت کاروان ها ساخت، که اکنون اثری از آن باقی نیست. او نقشی هم در ایجاد تغییر و تعمیرِ برخی از قسمت های بناهای مختلف نیز داشت، مانند نوشتن سوره “سجده” توسط “مولانا شمس‌الدین محمدشاه حکیم” بر کتیبه صفه و گنبد مسجد امیرچقماق. یکی دیگر از اقداماتش در مسجد جامع یزد بود، دستور داد تا مسجد با سنگ مرمر مفروش و دو ستون از سنگ مرمر در دو طرف صفه ایجاد شود. به خواست او، منبری تزیین شده با کاشی الوان به جایِ منبر چوبی قدیمی مسجد قرار گرفت که به اعتقاد برخی، خاک استفاده شده در آن از کربلا آمده بود. همچنین با همراهی همسرش بناهایی مانند کاروانسرا، رباط، آسیاب، بازار، خانقاه، گرمابه، چندین حلقه چاه، باغ بیگم و … نیز ایجاد کردند.

دستور ساخت آرامگاه در بنای امیرچقماق (امیرچخماق)

سِتی فاطمه قبل از این که فوت کند، دستور داد تا در مجموعه امیرچقماق، آرامگاهی برایش بسازند که اکنون نیز پابرجاست و به “بقعه ستی فاطمه” مشهور است. این آرامگاه بنایی کوچک دارد و تزیینات آن ظریف و زیبا هستند. گنبدش(لینک شود به مطلب اجزای مسجد در قسمت گنبد) شبیه به نگین انگشتر و خیاری شکل است.

محل قرارگیری آرامگاه

آرامگاه این بانو در ضلع شمالی میدان و در یکی از کوچه های اطراف آن به نام شیخ اسدالله قرار دارد. درون این کوچه، آب انبار پنج بادگیری نیز (اکنون زورخانه ای در آن دایر است) واقع شده است. وقتی در میدان و نزدیک آن ایستاده باشید، گنبد آرامگاه از دور خودنمایی می‌کند.

معماری بنا

این آرامگاه اتاق یا گنبدخانه ای کوچک دارد که بر روی آن گنبدی با شکل شبکلاهی و کاشی هایی به رنگ سبز، قرار دارد. این گنبد که به سبک معماری دوره تیموری در آسیای مرکزی ساخته شده، دارای نمای بیرونی آجری است و رأس آن، کاشی های خیاره ای شکل به کار رفته. ورودی ساختمان یک در چوبی با دو لنگه دارد که بعد از آن یک راهروی کوچک، بازدیدکننده را به گنبدخانه می‌رساند. درون اتاق گنبدخانه، صفه های کوچک با قوس دسته سبدی در هر چهار طرفش دیده می‌شود که هر کدام چهار، سه کنج دارد که رف های کوچک برای شمع در آن به کار رفته است. این بخش با مقرنس گچی تزیین شده و با مرور زمان و اتفاقاتی که برای این بنا افتاده است، اثر کمی از نقوش و گچبری ها در این قسمت دیده می‌شود. در مرکز آرامگاه، قبر دو طبقه ای از جنس مرمر قرار دارد که بر روی سنگ قبر، نقش یک سرو(نماد زندگی پس از مرگ) دیده می‌شود. داخل گنبدخانه گچ و کف آن موزاییک است. با سنگ تا ارتفاع ۳۰سانتی متر از اِزاره داخل بنا را پوشانده اند.

با خط نستعلیق بر سردرِ آرامگاه این نوشته به چشم می‌خورد: “آرامگاه علیا حضرت صاحب خیرات و مبرات، ستی فاطمه، بانی مسجد امیر چقماق، در سنه ۸۴۱کتیبه علی محمد کاوه ۱۳۲۷”

تنها گنبد تیموری ایران بر فراز آرامگاه ستی فاطمه

گنبد خیاره ای شکل که بر روی این بنا دیده می‌شود، به سبک معماری دوره تیموری است که فقط همین یک مورد از آن در ایران وجود دارد. در خراسان بزرگ، کشورهای آسیای مرکزی مثل ازبکستان و هرات افغانستان نیز نمونه های مشابه آن پیدا می‌شود. این شکل از معماری را در آرامگاه خواهر ستی فاطمه یعنی گوهرشاد خاتون نیز می‌توان مشاهده کرد، که همین امر باعث می‌شود این احتمال قوت بگیرد که معمار گنبد آرامگاه این دو خواهر، یک نفر بوده است.

گنبد این بنا به شکل دو پوسته است و حالت خفته ‌ای دارد. حدودا در دهه ۴۰ه.ش، به دلیلی نامعلوم، این گنبد زیبا با گنبدی آجری پوشانده شده بود که در سال های اخیر تخریب و گنبد اصلی نمایان شد. بعد از بیرون آمدن، اکثر کاشی کاری های آن از بین رفته بود، به طوری که دیگر گل ها و نقش و نگار‌ آنها پیدا نبود. پوشش خارجی این گنبد، دو پوسته پیوسته ناری است. با مقرنس قطاری گچی، دور آهیانه گنبد (در گنبدهای دوپوسته به پوسته بیرونی اصطلاحا “خود” و به گنبد زیرین که از داخل بنا قابل مشاهده است، اصطلاحا “آهیانه” گفته می‌شود.) آرامگاه زینت داده شده که بالای این قطاربندی هم مقرنس گچی به کار رفته است. همچنین ساقه گنبد با مقرنس قطاری، کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گل و بته مزین شده است.

آرایه ها و تزیینات آرامگاه

وقتی صاحب یک بنا بانویی خوش سلیقه و هنردوست باشد، می‌توان نشانه های آن را در تزیینات زیبایش یافت. آرامگاه ستی فاطمه دارای تزیینات ظریف گچبری مانند تزیینات مهری(نمادهای تصویری برگرفته از مفاهیم و داستان های مهری) و قطاربندی است. همچنین دورتادور بنا تزیینات طلاچسبان با ورق های طلای کار شده با رنگ های گوناگون، به کار رفته است. تُنگ بری (در این تزیین، شکل تُنگ را به صورت توخالی نقش می‌زنند)، نقوش اسلیمی و کتیبه هایی که آیات قرآن به خط ثلث بر‌ آنها نوشته شده است نیز در بنا دیده می‌شود. کاشی کاری های آرامگاه نیز خاص و زیبا است و هنر لایه چینی(برجسته کردن نقوش روی کاشی ها توسط کاشی کار که در اغلب موارد بعد از پخت کاشی، نقوش برجسته را طلاکاری می‌کردند) نیز در آن به کار رفته. البته اثر زیادی از این کاشی کاری ها به جای نمانده است. نقش ها و گچبری های به کار رفته در بدنه داخلی بنا که بنا به دلایلی با گچ و اندود پوشانده شده بودند و در طول سال ها، دچار آسیب شده اند، جزو شاهکارهای معماری تیموری محسوب می‌شوند.

در دوره تیموری بناهای زیادی با سبک معماری این دوره در شهر یزد ایجاد شدند که مسجد امیرچقماق و آرامگاه ستی فاطمه از نمونه های آن هستند. بیشترین تزیینات معماری به کار رفته در بناهای تیموری یزد، در این آرامگاه و گنبد مصلی عتیق به چشم می‌خورد که دارای تکنیک اجرایی متنوع هستند و ارزش هنری‌ آنها بسیار زیاد است.

مرمت آرامگاه ستی فاطمه

حدود دهه ۴۰ه.ش، عده ای با قصد مرمت بنا، به دلیل ناتوانی در انجام این کار، جهت حفظ آرامگاه در مقابل آسیب های بیشتر، آن را با اندودی از گچ پوشانده بودند. در زمان کنونی هنگام مرمت بنا، لایه های گچ و اندودی که روی گچبری ها و تزیینات بدنه داخلی آرامگاه را پوشانده بود، کنار زده شد و زمانی که بر اساس شواهد موجود در داخل گنبد، سبک معماری این بنا و تفاوت گنبد آن با سایر بناهای مشابه اش مشخص شد، لایه آجری روی آن را تخریب کردند و اکنون گنبد اصلی خودنمایی می‌کند.

حریم گنبد ستی فاطمه و تا حدودی بنای آب انبار پنج بادگیری، به خاطر وجود ساختمانی که در مجاورت آن در عصر معاصر ساخته شده بود، محصور بود که با تخریبش، چشم مردم به نمای این آثار روشن شد.  همچنین در قسمت ساقه گنبد کاشی کاری هایی به جای مانده بود که مرمت شده است.