ستون‌های افراشته و سقف‌های شکوهمند، شاهکار مهندسی هخامنشیان در تخت جمشید

فاطمه شمشیرگران

لبخند سبز - در دامنه کوه رحمت مرودشت، ویرانه‌های تخت جمشید گواهی خاموش بر نبوغ مهندسی دوران هخامنشی هستند. ستون‌های سر به فلک کشیده و سقف‌های فراخی که روزگاری تالارهای آپادانا را می‌پوشاندند، تنها با تکیه بر ابزارهای عصر آهن و نیروی انسانی ساخته شدند. ارتفاع ستون‌های آپادانا به ۱۹.۶۵ متر می‌رسید و تالار صدستون با ابعاد ۷۰×۷۰ متر فضایی برای ده‌هزار نفر فراهم می‌کرد. این مقاله، رازهای پنهان در پس این شاهکارهای معماری را واکاوی می‌کند.

 ۱. استخراج و حمل سنگ‌ها: از کوه تا صفه

 معادن سنگی: سنگ‌های آهکی خاکستری از معادن شمال غرب تخت‌جمشید و سنگ‌های سیاه‌تر از معادن مجدآباد (۴۰ کیلومتری غرب) استخراج می‌شدند. مهندسان با ایجاد حفره‌های ۶۰ سانتی‌متری در صخره‌ها و کوبیدن گوه‌های چوبیِ آغشته به آب، از انبساط چوب برای شکافتن سنگ استفاده می‌کردند.

 حمل‌ونقل هوشمند: بلوک‌های سنگین (گاه تا ۲۵۰ تن) روی غلتک‌های چوبی و الوارهای روغن‌مالی‌شده قرار گرفته و با نیروی حیوانات و کارگران جابه‌جا می‌شدند. برای عبور از رودخانه، سنگ‌ها را روی قایق‌ها می‌گذاشتند.

 ۲. نصب ستون‌های بلند: فناوری‌های ارتفاع‌گیری

 تل‌های خاکی: برای ستون‌های کوتاه‌تر، شیب‌های مصنوعی از خاک ایجاد می‌کردند و سنگ‌ها را به بالا می‌غلتاندند.

 داربست‌های چوبی: برای ستون‌های مرتفع‌تر مانند آپادانا، داربست‌هایی از چوب سدر، کاج و بلوط ساخته و با قرقره‌های چوبی، قطعات را بالا می‌کشیدند. پایه‌ستون‌ها پیش از نصب ستون‌ها تراش و صیقل می‌خوردند.

 ۳. اتصال قطعات: معماری بدون ملات

 بست‌های فلزی: در محل اتصال سنگ‌ها، حفره‌هایی ایجاد و بست‌های آهنی به شکل دم‌چلچله‌ای یا استوانه‌ای درون آن‌ها قرار می‌دادند. سپس سرب مذاب روی آن ریخته و صیقل می‌زدند تا اتصالی ضدزلزله ایجاد شود.

 قفل‌های سنگی: در برخی موارد، برجستگی‌های روی یک سنگ دقیقاً در گودی‌های سنگ مجاور قفل می‌شد. دقت در تراش سنگ‌ها چنان بود که فاصله‌ای کمتر از ۰.۵ میلی‌متر بین آن‌ها باقی می‌ماند.

 ۴. ساخت سقف‌های بلند: نقش حیاتی سرستون‌ها

 سرستون‌های حیوانی: گاوهای دو سر (با وزنی تا ۱.۵ تن) یا شیردال‌ها به عنوان تکیه‌گاه اصلی تیرهای سقف عمل می‌کردند. طراحی آن‌ها به‌گونه‌ای بود که تیرهای چوبی سقف در فضای بین دو سر حیوان قرار می‌گرفت.

 تیرهای چوبی سدر: تیرهای افقی از چوب سدر لبنان (سبک و مقاوم) ساخته می‌شدند و روی سرستون‌ها تکیه داده می‌شدند. دهانه بین ستون‌ها گاه به ۸.۵ متر می‌رسید، که برای آن دوران شگفت‌انگیز بود.

 سقف‌های ترکیبی: روی تیرهای چوبی، لایه‌ای از نی و سپس گل‌رس قرار می‌گرفت. برخی بخش‌ها نیز با آجرهای لعاب‌دار پوشانده می‌شدند.

 ۵. نقش رنگ و مهندسی دقیق

 رنگ‌آمیزی باشکوه: سرستون‌ها و بخش‌هایی از ستون‌ها با رنگ‌های اخرایی، لاجوردی و طلایی تزیین می‌شدند. رد این رنگ‌ها امروز در حاشیه لباس نقش‌برجسته‌ها دیده می‌شود.

 محاسبات سازه‌ای: نسبت طلایی در ارتفاع ستون‌ها به فاصله بین‌شان رعایت می‌شد. شیارهای عمودی روی بدنه ستون‌ها (فلوتینگ) نه تنها جنبه تزیینی داشت، بلکه سنگینی بصری ستون را کاهش می‌داد.

 ۶. مدیریت پروژه: هماهنگی هزاران هنرمند

 کارگران حقوق‌بگیر: بر اساس گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید، به کارگران (حتی زنان) دستمزد پرداخت می‌شد. دستمزد زنان زایمان‌کرده و کودکان نیز ثبت می‌شد.

 تلفیق هنر جهانی: معمارانی از مصر، یونان و بابل با همکاری هنرمندان محلی، سبکی یکپارچه خلق کردند. این هماهنگی در نقش‌برجسته‌هایی دیده می‌شود که نمایندگان ۲۳ ملت را بدون هیچ صحنه جنگی نشان می‌دهند.

ستون‌های تخت‌جمشید تنها تکیه‌گاه سقف‌ها نبودند، بلکه نماد وحدت امپراتوری هخامنشی بودند. با ابزاری ساده اما دانشی عمیق از فیزیک و زمین‌سنجی، آن‌ها سنگی را که در دل کوه خفته بود به جنگلی از ستون‌های افراشته تبدیل کردند. امروز، ویرانه‌های آپادانا نه تنها یادآور شکوه گذشته، بلکه گواهی بر نبوغ بشری است که مرزهای زمان را درمی‌نوردد. همچنان که هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی می‌گوید: «سنگ‌کاری تخت‌جمشید به آخرین حد کمال در تاریخ باستان رسید».

 پانوشت:

 ارتفاع کل برخی ستون‌ها با سرستون‌ها به ۲۰ متر می‌رسید.

 تالار صدستون هیچ ستون باقی‌مانده‌ای ندارد، اما پایه‌های ۵۵۰ ستون شناسایی شده‌اند.

 سیستم زهکشی زیرزمینی تخت‌جمشید با ۲ کیلومتر طول، از فروپاشی پایه‌های ستون‌ها جلوگیری می‌کرد.