بال‌های سنگی تخت جمشید، نمادهایی از آسمان بر فراز زمین

فاطمه شمشیرگران

لبخند سبز - نقوش بالدار تخت جمشید تنها تزیینات هنری نیستند؛ زبان رمزی هستند که جهان‌بینی هخامنشیان را در پیوند زمین و آسمان روایت می‌کنند. این نگاره‌ها که ترکیبی از انسان، حیوان و پرنده‌اند، دروازه‌های پارسه را زینت بخشیده‌اند و پس از ۲۵ سده، هنوز پیام‌های عمیق خود را فریاد می‌زنند.

 ۱. موجودات ترکیبی: پل‌هایی به جهان ماورا

 گاوهای بالدار با سر انسان (لاماسو): این موجودات اساطیری که در دروازه ملل ایستاده‌اند، با بدن گاو، بال عقاب و سر انسان، نماد حفاظت از حریم مقدس کاخ‌ها بودند. آنها نه تنها سازه‌های معماری را استحکام می‌بخشیدند، بلکه دژی نمادین در برابر نیروهای اهریمنی محسوب می‌شدند. ریشه این نقوش به هنر میان‌رودان بازمی‌گردد، اما هخامنشیان به آن معنایی ایرانی بخشیدند: گاو نماد باروری و ماه، و عقاب تجسم پیروزی و آسمان بود.

 شیردال‌ها (ترکیب شیر و عقاب): موجوداتی با بدن شیر، بال‌های گسترده و چنگال‌های عقاب که در معماری به عنوان نماد قدرت بی‌مرز شاهنشاهی به کار می‌رفتند. این ترکیب، دو نماد خورشیدی (شیر و عقاب) را در هم می‌آمیخت تا مشروعیت الهی پادشاه را تأیید کند.

 ۲. نمادهای حیوانی: تجلی نیروهای کیهانی

 عقاب زرین: این پرنده شکوهمند، نماد اهورامزدا در قلمرو پرندگان بود و بر پرچم هخامنشیان نقش می‌بست. حضور آن در نقوش تخت جمشید، نشان‌دهنده حفاظت الهی از امپراتوری بود. بال‌های گشوده عقاب، استعاره‌ای از گستردگی قلمرویی بود که خورشید بر آن می‌تابد.

 شیرهای بالدار: در برخی نقوش، شیرها نه به‌عنوان موجوداتی زمینی، بلکه با بال‌هایی گسترده تصویر شده‌اند. این تحول هنری، شیر را از نماد خورشید و تابستان به موجودی فرازمینی ارتقا می‌داد که پیونددهنده جهان مادی و معنوی است.

 ۳. نقش فروهر: خدای بالدار یا نماد قدرت؟

نگاره‌های انسانی بالدار در تخت جمشید، که امروزه به‌عنوان نماد فروهر شناخته می‌شوند، در دوران هخامنشی معنایی متفاوت داشتند. برخلاف تصور رایج، این نقوش اقتباس از هنر آشور و مصر بودند و نه نمادی زرتشتی. در آن دوره، این تصاویر نشان‌دهنده حضور اهورامزدا یا مشروعیت آسمانی پادشاه بودند، نه آیین زرتشت. جالب آنکه در دوران ساسانی—اوج قدرت زرتشتیان—این نماد در هیچ آتشکده یا سکه‌ای دیده نمی‌شود.

 ۴. کارکردهای سه‌گانه بال‌ها: از حفاظت تا الوهیت

 کارکرد مذهبی: بال‌ها در موجوداتی مانند لاماسو و شیردال، وسیله صعود به عالم الوهیت بودند. در اساطیر ایرانی، عقاب و شیرهر دو مرتبط با خورشید حاملانِ نور به شمار می‌رفتند.

 کارکرد سیاسی: نقوش بالدار در دروازه ملل مکانی که نمایندگان ۲۳ کشور خراج می‌آوردند پیام سلطه هخامنشیان بر چهارگوشه جهان را منتقل می‌کرد. بال‌های گشوده، استعاره‌ای از توانایی شاه برای پرواز بر فراز تمام سرزمین‌ها بود.

 کارکرد معماری: در سازه‌هایی مانند تالار صدستون، بال‌های موجودات ترکیبی به عنوان تکیه‌گاه سقف‌های عظیم عمل می‌کردند. این نقوش، کارکرد سازه‌ای را با نمادگرایی پیوند می‌دادند.

 ۵. تأثیرات فرامرزی: از اورارتو تا ساسانیان

نقوش بالدار تخت جمشید، وام‌گرفته از تمدن‌های همسایه اما متحول‌شده در قالبی ایرانی بودند:

 پیشینه میان‌رودانی: لاماسوها نخستین بار در کاخ‌های آشور ظاهر شدند، اما هخامنشیان به جای نقش جنگ‌جویانه، به آنها هیبتی محافظ و صلح‌طلب دادند.

 تأثیر بر ساسانیان: ساسانیان این نمادها را در تاق بستان ادامه دادند. در نقش‌برجسته‌های اردشیر دوم، فروهر (این‌بار با مفهوم زرتشتی) بال‌های خود را بر فراز شاه گشوده است.

 وضعیت امروز: بال‌های شکسته

متأسفانه بسیاری از این نقوش—به‌ویژه لاماسوهای دروازه ملل—بر اثر فرسایش، رشد گلسنگ‌ها و بی‌توجهی آسیب دیده‌اند. بخش‌هایی از بال شیرهای بالدار در نقش‌برجسته‌ها کاملاً محو شده‌اند. تلاش‌های مرمتی با همکاری مؤسسات بین‌المللی در جریان است، اما فقدان بودجه کافی روند کار را کند کرده‌است.

 پیام صلح در پرِ عقاب

تمامی این نقوش بالدار—از گل‌های نیلوفر در دست پیکره‌ها تا گاوهای بالدار—پیام وحدت در کثرت را فریاد می‌زنند. هخامنشیان نه با زور، بلکه با هنر نمادین، مشروعیت حکومت چندفرهنگی خود را تثبیت کردند. شاید به همین دلیل است که امروز، نگاه سنگینِ گاوهای بالدارِ دروازه‌ها، نه تداعی‌گر خشونت، که یادآور صلحی است که در سنگ حک شده است: صلحی به وسعت امپراتوری‌ای که نخستین منشور حقوق بشر را آفرید.