کاشی کاری، هنری از دوره بابلیان

مرضیه حمیدی مجد

لبخند سبز - کاشی کاری که در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و یکی از هنرهایی است که هر گردشگر ی را به خود جذب می‌کند و شامل کاشی معرق، کاشی معقلی که از ترکیب اشکال هندسی ایجاد می‌شود، کاشی مشبک، کاشی گره و کاشی هفت رنگ که به آن کاشی خشتی هم می‌گویند.

کاشی کاری در بعد از اسلام با ترکیب آیات و احادیث و اسم ائمه اطهار (ع) نمای جدیدی یافت که با خطوط ایرانی همچون ثلث و نستعلیق نوشته می‌شد البته خط بنایی که الهام گرفته از خط کوفی و به عنوان یکی از دشوارترین خطوط در زمینه خوانش و نگارش بوده و در کاشی‌کاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و زینت بخش کتیبه‌های داخل محرابها و بالای منارها و پشت و پهلوی قوس است. این نوع خط کاربرد زیادی در کاشی‌کاری و آجرکاری دارد به این خاطر که برش آن آسانتر است مانند سایر خطوط کنج و کنار و پیچ و تاب زیادی ندارد. به همین سبب نام خط بنایی را بر این خط گذاشته‌اند.

در کاشی کاری شیوه‌های تزئینی دیگری هم وجود دارد که زیر نام اسلیمی، گره‌چینی، خط بنایی، مقرنس کاری، رسمی بندی، چشمه و کاسه سازی یا شمسه زیاد و غیره که هر یک در جایش از ارزش خاصی برخوردار است.

به‌کارگیری کاشی‌های دیواری تزئینی، راهکاری بسیار زیبا برای دکوراسیون حمام و نمای داخلی بنا به‌شمار می‌آید که تأثیر بسیار مثبتی بر دکوراسیون و سبک معماری فضا گذاشته و زیبایی می‌آفریند.

کاشی کاری که یکی از نمادهای مهم در معماری ایرانی است که به صورت آجرهای لعاب دار برای زیبایی داخل و یا بیرون بنا استفاده می‌شود. کلمه کاشی نام خود را از شهر کاشان که از مهمترین مراکز تولید سفال و کاشی مرکز ایران به شمار می‌رود گرفته است.

قدمت آجر لعاب دار (کاشی) را به زمان بابلیان و به تاریخ هزاره دوم پیش از میلاد نسبت می‌دهند. یکی از نمونه های با اهمیت آجرهای لعاب دار ایران سنگ نبشته آجری لعاب دارِ کاخ آپادانای تخت جمشید است که در سال 1350 باستان شناسی اهل آمریکا آنها را کشف کرده است ؛ و امروزه در موزه شرق شناسی شیکاگو نگهداری می‌شود.

از کاوش های باستان شناسی در مناطق تاریخی حفاظت شده ایی مانند چغازنبیل، معبد آپادانا در شوش و دیگر نقاط باستانی ایران آثار قابل توجه ایی کشف شده است. پس از ورود اسلام و تشکیل حکومت های اسلامی این هنر به تدریج تبدیل شد به یکی از مهم ترین عناصر پوشش ساختمان های مختلف به ویژه سازه های مذهبی، سرانجام در دوران صفوی و تیموری این هنر به اوج تکامل و ظرافت خود رسید. امروزه دانشمندان و ریاضیدانان بر این باورند که کاشی کاری اسلامی با ریاضیات و موسیقی ارتباط نزدیکی دارد. از زیباترین و قدیمی ترین کاشی های این دوره می‌توان به کاشی های فیروزه ای اصفهان و کتیبه های باستانی سلجوقی اشاره کرد.

کاشی کاری سنتی را بر حسب نوع تولید به گروه های زیر تقسیم می‌کنند: کاشی زرین فام، نقاشی زیر لعابی، نقاشی رو لعابی، کاشی مینائی، کاشی معقلی یا بنایی و کاشی هفت رنگ. برخی از این کاشی ها فقط برای داخل بنا استفاده می‌شود و بعضی هم برای داخل و هم برای بیرون بنا کاربرد دارد. پژوهشگران بر این باورند که کاشی هفت رنگ یکی از هنرهای برجسته در میان آثار تاریخی باقی مانده از دوران هنر اسلامی ایران است. رنگ هایی که در کاشی استفاده می‌شود هر یک دوره ای خاص از تاریخ را نشان می‌دهند. رنگ در کاشی های قدیمی به همراه مخلوطی از سرب و قلع بوده است که همین امر سبب مقاومت زیاد در برابر تغییرات محیطی و جوی شده است و پس از گذر قرن ها توانسته زیبایی و اصالت خود را حفظ کند. از مهمترین آثار هنر کاشی کاری ایران می‌توان به کاخ آپادانا، مسجد جامع و مسجد شیخ لطف اللۀ اصفهان، آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در نطنز، حرم مطهر امام رضا علیه السلام در مشهد، مسجد و مدرسه سپهسالار تهران، گنبد سلطانیه در زنجان، و مسجد کبود تبریز اشاره کرد