وقتی مسیحیت به عاشورا می‌رسد؛ نگاهی فرامذهبی در فیلم روز واقعه

مهدی صالحی
لبخند سبز - بیش از سه دهه پس از ساخت فیلم «روز واقعه» (1373)، این اثر همچنان به‌عنوان شاخص‌ترین فیلم مذهبی سینمای ایران شناخته می‌شود. فیلمی که با فیلم‌نامه درخشان بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی، روایتی متفاوت و عمیق از واقعه عاشورا ارائه می‌دهد.
داستان فیلم حول محور عبدالله، جوان نصرانی تازه‌ مسلمان‌ شده می‌گردد که در آستانه ازدواج با راحله، دختر زید (رئیس قبیله)، ندای غیبی «کیست که مرا یاری کند؟» را می‌شنود و به‌سوی کربلا می‌شتابد. این سفر، مسیری عرفانی است که در آن عبدالله از عاشق به عارفی تبدیل می‌گردد که حقیقت نهضت حسینی را درک می‌کند.
فیلم‌نامه بیضایی که در سال 1361 نوشته‌شده ودر سال 1363 منتشر گردید، پس از ده سال انتظار سرانجام با کارگردانی شهرام اسدی به تصویر کشیده شد. بیضایی در این اثر با بهره‌گیری از اسطوره‌شناسی ایرانی و عناصر تعزیه، موفق شد محدودیت‌های نمایش شخصیت‌های مقدس را به شیوه‌ای هنرمندانه دور بزند. دیالوگ‌های ادیبانه و چندلایه فیلم مانند «عشق مرکب راه است، نه مقصد راه» از نقاط قوت ماندگار این اثر محسوب می‌شوند.
موسیقی مجید انتظامی نیز یکی از ستون‌های استحکام این فیلم است. تلفیق نوآورانه موسیقی سنتی عربی و ارکسترال، فضایی حماسی-عرفانی خلق کرده که سال‌ها پس از ساخت فیلم همچنان در خاطر مخاطبان باقی مانده است. طراحی صحنه مینیاتوری و نمادین کربلا به‌جای بازسازی واقع‌گرایانه، بر جاودانگی این واقعه تأکید دارد.

بااین‌حال، فیلم خالی از ضعف نیست، کارگردانی شهرام اسدی نتوانسته به عمق فیلم‌نامه بیضایی دست یابد و ضرباهنگ سریع فیلم و نماهای درشت، فضای عرفانی موردنظر فیلم‌نامه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد همچنین تغییرات اعمال‌شده در فیلم‌نامه ازجمله حذف «فصل شهربانو» و تبدیل ندای غیبی در میان جمع به صدایی مجزا از باورپذیری داستان کاسته است.
پارادوکس بزرگ «روز واقعه» در این است که باوجود ضعف‌های اجرایی، به لطف عمق فیلم‌نامه بیضایی و موسیقی انتظامی، تبدیل به اثری ماندگار شده است. این فیلم با پرهیز از نمایش مستقیم خشونت و تمرکز بر معنای عاشورا، با زبانی جهانی سخن می‌گوید. نمادهای عرفانی فیلم که یادآور «منطق‌الطیر» عطار است و جسارت بیضایی در نقد استبداد و ریاکاری با دیالوگ‌هایی مانند «چگونه بر بتان خفته سنگ بزنم، حال‌آنکه بتان زنده بر سر کارند؟» از عوامل ماندگاری این اثر محسوب می‌شوند.
«روز واقعه» شاید یک شاهکار بی‌نقص نباشد، اما بدون شک اثری ضروری برای سینمای ایران است. اثری که اهمیت آن نه در کمال فنی که در جرئت پرسشگری، عمق اندیشه و عبور از مرزهای تکرار نهفته است. تا زمانی که سینمای ایران نتواند از این متن فراتر رود، این فیلم همچنان معیاری برای آثار مذهبی خواهد ماند که امروزه به‌عنوان یکی از پربیننده‌ترین فیلم‌های تلویزیونی در ایام محرم شناخته می‌شود.
فیلم باوجود استقبال کم در گیشه (فقط 299 هزار مخاطب)، در جشنواره فیلم فجر پنج سیمرغ بلورین شامل بهترین فیلم، موسیقی متن، چهره‌پردازی، فیلم دوم و صحنه‌آرایی را از آن خود کرد و در پنج رشته دیگر کاندیدای دریافت جایزه شد.
«روز واقعه» نه‌فقط یک فیلم مذهبی که تجربه‌ای سینمایی است برای همه دوستداران سینمای فکری و علاقه‌مندان به آثاری که مرزهای ژانر را درمی‌نوردند.