اجاره نشینهایی که بر دل نشستند

نوشته : مهدی صالحی

لبخند سبز - فیلم سینمایی اجاره نشین ها را می‌توان در گونه فیلم های کمدی کلاسیک ایرانی قرار داد که سرآغاز راه کمدی جدید در سینمای ایران بود.

داریوش مهرجویی نویسنده و کارگردان این اثر فیلمی را ساخت که نشان دهنده وضعیت اجتماعی و رفتاری افراد طمع کاری که در خیال خود زرنگ هستند ولی غافل از اینکه دست بالای دست بسیار است و آنها بازیچه افرادی هستند که اگر مطمئن شوند چیزی عایدشان نمی‌شود فرار را بر قرار ترجیح می‌دهند.

داستان از این قرار است که دو مشاور املاک بعد از اینکه پی می‌برند یک آپارتمان بلا وارث است و طبق قانون ساکنان آن می‌توانند با پرداخت بهای آن به دولت صاحبخانه شوند به سراغ اهالی می‌روند و سعی می‌کنند با برانگیختن حس طمع و ایجاد اختلاف بین آنها کاری کنند که خودشان از این ساختمان صاحب منفعتی شوند در نتیجه با راهنمایی های غلط هر روز ساکنان را به جان هم می‌اندازند و تا آنجا پیش می‌روند که بجز مخروبه چیزی باقی نمی‌گذارند.

در دنیای واقعی هم می‌توان چنین رفتاری را مشاهده کرد حتی در سطح کلان جهان هم این امر وجود دارد کشورهایی که به نیت خیر خواهانه و از در دوستی وارد می‌شوند ولی هدفشان چپاول ملت ها و کسب منفعت از این به هم ریختگی سیاسی و اقتصادی که خودشان ایجاد کرده اند است، در واقع می‌توان این دو مشاور املاک را نماد این کشورهای گرگ در لباس میش دانست و ساکنان این آپارتمان هم نماد کشورها و دولتمردان ساده ای هستند که فریب در باغ سبز بیگانه را می‌خورند و بدون لحظه ای تفکر هر آنچه آنها می‌گویند را قبول نموده و عمل می‌نمایند.

یکی از جذابیتهای این فیلم تحلیل آن بر اساس شرایط و زمانه موجود است، منتقدان این فیلم را در سالهای مختلف این گونه نقد کرده و واکنشهای جالبی داشته اند : محسن مخملباف در نامه‌ای به سید محمد بهشتی (مدیرعامل وقت بنیاد سینمایی فارابی) به‌شدت به اجاره‌ نشین‌ها تاخت، فیلم را هجو اسلام و انقلاب دانست و جمله‌ای نوشت که شهرتش چندان کمتر از خودِ فیلم نیست : «واقع قضیه این است که دو ساعت پیش که فیلم را دیدم حاضر بودم به خودم نارنجک ببندم و مهرجویی را بغل کنم و با هم به آن دنیا برویم.» (جمال امید، کتاب تاریخ سینمای ایران: ۱۳۶۹-۱۳۵۸)

هنرمندان ما در جنگ چه کردند؟ و بالاخص سینماگران… مگر نه این است که آنها در تمام طول جنگ، به این تلاش عظیم یک امت بزرگ برای دستیابی به استقلال بی‌اعتنا ماندند و در اوج عملیات‌ها، فیلم‌هایی چون گلهای داودی و اجاره‌نشین‌ها و… ساختند؟ (به نقل از مقاله هویت مستقل سینمای ایران، نوشته سید مرتضی آوینی، ماهنامه سوره، خرداد ۱۳۶۸)

صحنه‌های اسلپ استیک اجاره‌نشین‌ها رویکرد انتقادی اثر را کاهش نداد و کیفیت یگانۀ فیلم به‌عنوان جمع‌بندی یک دوران حفظ شد. قصه مالکیت آن خانه بی‌صاحب رو به فروپاشی، با اشاره به زمین‌ها، خانه‌ها و شرکت‌های به‌جای مانده از فراریان و ترک دیارکردگان، به‌عنوان یکی از مباحث روز سال‌های اولیۀ انقلاب، لایۀ ظاهری اثر را ساخت. تلاش بی‌ثمر اقشار و طبقات مختلف برای سرپا نگاه داشتن آن خانۀ از پای‌بست ویران، توصیفی از مناسبات منحط بود. سرنوشت خانه‌ای مثل یک شهر با شهروندانی که نمی‌توانستند جلوی ویرانی مأوایشان را بگیرند، همه را دربر می‌گرفت. اجاره‌نشین‌ها تحلیلی از واکنش‌های طبقۀ متوسط خودگم‌کرده بود که سعی داشت موقعیت متزلزلش را حفظ کند. افراد این طبقه در هر فرصتی رودرروی یکدیگر قرار می‌گرفتند و در شرایط ضروری، خشم برتافتۀ کارگران، به سازش می‌گراییدند.» (حمیدرضا صدر، درآمدی بر تاریخ سیاسی سینمای ایران 1380-1280)

آقای مهرجویی در اجاره‌نشین‌ها… در زمان جنگ فیلمی سراسر فانتزی ساخته. مهرجویی همیشه به جامعه عکس‌العمل نشان می‌دهد اما از زاویه‌ای که آدم انتظارش را ندارد. ( خسرو دهقان، ماهنامۀ۲۴، خرداد ۹۱ )

یکی از نکات قابل توجه در این فیلم عدم استفاده از بدلکار در صحنه ها خطرناکی مثل انفجار در دفتر کار مشاور املاک که تلفن در دست اکبر عبدی واقعا منفجر شد و یا صحنه جاری شدن آب در راه پله ها و افتادن بازیگران و حرکت به سمت پائین که تمامی آنها واقعی است.

این فیلم با بازی زنده یاد عزت‌الله انتظامی، اکبر عبدی، حسین سرشار، ایرج راد ، رضا رویگری، زنده یاد حمیده خیرآبادی ، فردوس کاویانی، سیاوش تهمورث، منوچهر حامدی و رضا بنفشه‌خواه در سال 1366 اکران گردید و یکی از پرفروش ترین فیلم های آن سال بود.