از مالیات طنز تا غسل نوروزی، سفر به دنیای سلطانی پنج‌روزه

اسد صالحی

لبخند سبز - در قلب خراسان شمالی، جایی که بادهای بهاری از دامنه‌های آلاداغ می‌وزند، آیینی کم‌نظیر هر نوروز صحنه‌ای از تاریخ زنده ایران را خلق می‌کند: «خان چخارتماق» یا میرنوروزی بجنورد. این نمایش فولکلور که ریشه در دوره صفوی دارد، نه تنها در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده، بلکه نمادی از شوخ‌طبعی مردمی است که در سخت‌ترین روزهای سال، سلطانی پنج‌روزه را بر تخت می‌نشانند تا بخندند و امید ببافند.

 از انتخاب خان تا مالیات طنز، نقش‌آفرینی یک جامعه

صبح نخستین روز بهار، میدان کارگر بجنورد (در گذشته: میدان خاکی) به صحنه‌ای بدل می‌شود. جوانان با آب‌پاشی و نظافت میدان، زمینه را برای آیینی فراهم می‌کنند که در آن «خان» — مردی تنومند با سبیل تابیده و چکمه‌های براق — بر مصطبه‌ای چوبی می‌نشیند. شنلی مخملین بر دوشش است و نیم‌تاجی بر سر. در کنارش، «داروغه» با عصایی نمادین و «میرغضب» با چهره‌ای عبوس ایستاده‌اند. نوای دهل و سرنا فضا را می‌درد و مردم حلقه‌وار گرد میدان جمع می‌شوند. ناگهان خان دست بالا می‌برد؛ سکوت حکم‌فرما می‌شود. داروغه تازه‌واردان را به حضور می‌آورد: «این بنده هنوز مالیات دیوانی نداده!». خان مبلغی طنزآلود تعیین می‌کند: «پنج سکه نقره برای رد شدن از زیر پای راست من!». این «مالیات» در واقع کمک هزینه برگزاری جشن است.

 کشتی چوخه و کله‌قند، ورزشی که آیین می‌شود

در میانه مراسم، کشتی‌گیران محلی با پوشش «چوخه» (نوعی نمد دست‌باف) وارد میدان می‌شوند. هر پیروز پس از زانو زدن نزد خان، کله‌قندی هدیه می‌گیرد — نمادی از شیرینی پیروزی. این مسابقات نه رقابت که نمایشی از همبستگی است و تماشای آن برای گردشگر ان جذابیتی کم‌نظیر دارد. در حاشیه، زنان با سینی‌های مسیِ پر از کلوچه‌های هلالیِ شیره انگوری — که با نیت برکت پخته‌اند — از حاضران پذیرایی می‌کنند.

 پایان سلطنت در آب‌های بش‌قارداش، نماد بازگشت به زندگی عادی

در روز سیزدهم فروردین، کاروانی از مردم با دهل و سرنا، خان را به گردشگاه بش‌قارداش می‌برند. در کنار حوضی طبیعی، لباس‌های فاخر از تنش بیرون می‌آورند و او را با لباس معمولی به آب می‌اندازند. این غسل نوروزی، نماد پایان سلطنت موقت و بازگشت به زندگی روزمره است. فریاد جمعیت طنین‌انداز می‌شود: «خانی تو تمام شد! سال دیگر اگر زنده باشیم...». این صحنه‌های نمادین امروز به جاذبه‌ای برای گردشگر ان تبدیل شده‌اند که به تماشای آیین‌های محلی می‌آیند.

 نقش آیین در گردشگر ی پایدار، از فراموشی تا احیای هوشمندانه

اگرچه این مراسم تا دهه ۴۰شمسی در هفت نقطه بجنورد اجرا می‌شد، اما به تدریج به فراموشی سپرده شد. خوشبختانه از سال ۱۳۹۶با تلاش پژوهشگران فرهنگ عامه مانند قاسم مهرنیا و حمایت استانداری خراسان شمالی، احیای آزمایشی آن آغاز شد. در نوروز ۱۴۰۳، بیش از ۳۰۰۰ گردشگر از اجرای نمادین این آیین در مجموعه عمارت مفخم دیدن کردند. برای توسعه این جذابیت، راهکارهایی پیشنهاد می‌شود:

- کارگاه‌های تعاملی: آموزش ساخت ماسک‌های چوبیِ «داروغه» به گردشگر ان.

- تلفیق با طبیعت‌گردی: برگزاری مراسم پایانی در پارک ملی سالوک یا کنار آبشار اسطرخی.

- شبکه‌سازی با آیین‌های مشابه: پیوند با «کوسه‌گردی» گیلان یا «میرنوروزی» اصفهان.

 سخن پایانی: آیینه‌ای از فرهنگ شادمانه شمال شرق

میرنوروزی بجنورد تنها یک نمایش نیست؛ شناخت نامه مردمی است که سخت‌گیری‌های تاریخ را به طنز می‌آمیزند. گردشگران با دیدن این آیین، نه‌تنها با بخشی از هویت ایران آشنا می‌شوند، بلکه پیامِ نهفته در ضرب‌آهنگ دهل را می‌شنوند: «سلطنت شادی، همیشگی است». سازمان میراث فرهنگی با ثبت این مراسم در فهرست ملی (۱۴۰۲) و برنامه‌ریزی برای جشنواره‌های بین استانی، گامی بلند در زنده نگاه داشتن آن برداشته است.

نکته سفر: برای تجربه این آیین، اول تا پنجم فروردین به میدان قدیمی کارگر بجنورد مراجعه کنید. هم‌زمان می‌توانید از جشنواره سمنوی درق (۴۰کیلومتری بجنورد) دیدن کنید که ثبت ملی شده است!