رقص خنجر، اسرار سه‌هزارساله در حرکات موزون ترکمن‌ها

میثم صالحی

لبخند سبز - در گستره‌های سبز ترکمن‌صحرا آیینی رازآلود با سه هزار سال قدمت قلب فرهنگ ترکمن را می‌تپاند: رقص خنجر. این نمایش پرشور گروهی که مردان ترکمن با خنجرهای بسته‌شده بر کمر و لباس‌های سنتی سُرخ و سیاه اجرا می‌کنند نه تنها نماد آمادگی رزمی که گذرگاهی به سوی عرفان است. ریشه‌های آن به دوران شمن‌ها بازمی‌گردد؛ زمانی که جنگجویان ترکمن با حرکات موزون خود را برای نبرد با دشمنان و ارواح خبیث آماده می‌کردند. با ظهور اسلام این رقص دگرگون شد: ذکر و نیایش جای وردهای باستانی گرفت و اشعار مولانا و سعدی در هم‌آوایی با دوتار زمزمه‌های مراسم شدند.

امروز رقص خنجر در جشن‌های عروسی ختنه‌سوران و اعیاد مذهبی چون قربان و فطر زنده می‌ماند. شش مرد در حلقه‌ای گرد آتش یا زیر آلاچیق می‌چرخند پاها ضرب‌آهنگ زمین را می‌کوبند و خنجرها رو به آسمان بالا می‌روند. در کنار آنان «پرخوان» با ذکر خوانی روح جمع را هدایت می‌کند. این آیین کهن‌ترین شیوه روان‌درمانی جمعی ترکمن‌هاست و بیماری‌های روحی را با حرکات موزون درمان می‌کرده است. در حاشیه پیوندهای فرهنگی جالبی با آیین‌های «زار» در خلیج‌فارس و «گوات» بلوچستان دارد که همه ریشه در باورهای شفابخشی دارند.

بااین‌حال این میراث با تهدیدهایی روبه‌روست: اجرای آیین در روستاها کمرنگ شده و گاه به نمایشی بی‌محتوا برای گردشگر ان تبدیل می‌شود. خوشبختانه استان گلستان با توسعه اقامتگاه‌های برمگردی در ترکمن‌صحرا و برگزاری جشنواره‌های بین‌المللی اقوام در گنبدکاووس فرصتی برای زنده نگاه داشتن این هنر اصیل فراهم کرده است. برای تماشای اصیل‌ترین اجراها می‌توان به روستاهای انبارآلوم یا مراوه‌تپه سفر کرد جایی که پیرمردان با دوتارهای کهنه یادگاران شمن‌ها را می‌خوانند.

رقص خنجر تنها یک نمایش نیست؛ جلوه‌ای از هویت جمعی ترکمن‌هاست که تاریخ مذهب و هنر را در هم می‌بافد. حفاظت از آن نه تکلیفی محلی که وظیفه‌ای ملی است.