آوینی، سینما، نقد، معیار

مهدی صالحی

لبخند سبز - به مناسبت بیستم فروردین‌ماه که سالگرد شهادت سید شهیدان اهل‌قلم مرتضی آوینی است به بررسی افکار و معیارهای این شهید عرصه فرهنگ و هنر در سینما و نقد فیلم می‌پردازیم؛ ابتدا باید با تفکر ایشان از سینما آشنا شد و سپس به موضوع نقد پرداخت تا بتوانیم دیدگاهی درست از آراء و اندیشه‌هایش به دست آورد.

سینمای آوینی

آوینی سینما را به مثابه همان چیزی می‌دید که امام خمینی (ره) فرمودند: «صداوسیما یک دانشگاه است» و از این جمله می‌توان به مصداق کل انواع هنر از قبیل تئاتر، نقاشی، موسیقی و سینما استنباط کرد چرا که تأثیری که هنر بر روی مردم دارد هیچ وسیله دیگری ندارد کما اینکه امروزه برای تدریس در کلاس‌های درس کتاب‌هایی زیبا و شکیل تهیه می‌شود از فیلم‌های کمک آموزشی استفاده می‌کنند و در مقیاسی بزرگتر مثل آلمان بعد از جنگ جهانی اول که با فیلم مردم را به وضعیت عادی برگرداند و یا در روسیه پخش فیلم‌هایی با محوریت آنچه دولتمردان می‌خواستند توانست کمونیست و برابری ظاهری را پایه‌گذاری کند و یا حتی در اسکار یکی از شرایط حضور ترویج سبک زندگی آمریکایی است پس اگر بگوییم سینما و هنر یک دانشگاه است که خروجی آن بر روی تک‌تک افراد تأثیر مثبت و یا منفی می‌گذارد اشتباه نیست و این را شهید آوینی درک کرده بود از همین رو با سینمای غرب و بخصوص سینمای غرب‌زده ایرانی که ترویج بداخلاقی و بدفهمی از دین و انسانیت می‌کرد مشکل داشت ولی با همان سینمای غرب اگر محورش انسانیت بود آن را تشویق و توصیه می‌نمود کما اینکه در فیلم رقصنده با گرگ به کارگردانی کوین کاستنر (1990 میلادی- 1369 شمسی) این‌گونه از آن تعریف می‌کند: آنچه مرا واداشت تا یادداشتی کوتاه بر فیلم «رقصنده با گرگ» می‌توانست آن باشد که این فیلم ساختمانی بسیار محکم و هنرمندانه دارد و با وفاداری بسیار نسبت به آنچه من ذات سینما می‌نامم ساخته‌شده.

به‌طور خلاصه شاید بتوان دیدگاه آوینی در خصوص سینما را در پنج عنوان جمع‌بندی کرد

1. سینما پدیده‌ای تکنولوژیک است

2. تکنولوژی هویت خاص خود را دارد و متناسب بافرهنگ و تمدن غرب شکل‌گرفته است

3. این هویت با مبانی فرهنگ اسلامی تعارض ذاتی دارد.

4. برای رسیدن به سینمای مطلوب لازم است به شناخت و سپس خرق(شکافتن) تکنیک آن پرداخت

5. اقتضای این خرق، تقوا و عنایت به فطرت الهی بشر است.

سه جزء اول جنبه سلبی دارد یعنی خواه، ناخواه گریری از آن نیست و فقط می‌توانیم از آن در جهت رسیدن به اهداف خود استفاده نماییم که می‌شود مقدمه ای برای دو جزء آخر که ایجابی است.

آوینی با نفی هویت غربی سینما، در پی کشف ابعادی از آن بود که قابلیت طرح دغدغه‌های دینی را داشته باشد چنانچه در مقاله‌ای می‌نویسد : من اعتقاددارم که باید از تمام امکانات موجود در خدمت استمرار نهضت دینی استفاده شود. در سینما باید به دنبال این باشیم که اولاً نسبت میان سینما و دین را پیدا کنیم و ثانیاً ببینیم با توجه به ماهیت سینما چگونه می‌توان از آن در خدمت استمرار انقلاب و دفاع از دین استفاده کرد. این‌که من وارد این مباحث شدم به همین دلیل است در غیر این صورت به‌هیچ‌وجه علاقه‌ای به سینما به‌عنوان سینما نداشته و ندارم و معتقدم مؤمنینی که می‌خواهند در این مسیر گام بگذارند، براي این‌که بتوانند بیشترین نتیجه را از کارشان بگیرند نباید در هیچ صورتی به خود سینما (غربی) علاقه‌مند شوند زیرا این امر کاملاً انحرافی است و انسان را از مسیر بازمی‌دارد و درنهایت به‌نوعی گرایش‌های روشنفکرانه (ظاهری نه باطنی) می‌کشاند. اگر براي ما واقعاً مهم است که بر اساس آنچه شریعت خواسته یعنی در چارچوب قواعد و ضوابطی که به‌طور دقیق منطبق بر فطرت و اصل خلقت بشر است و بهترین طریقی است که می‌تواند حقیقت وجود بشر را ظاهر کند و درنهایت او را به این حقیقت برساند زندگی کنیم، به سینما به‌عنوان خودش نباید علاقه‌مند باشیم بلکه باید در سینما غایتی دیگر را دنبال کنیم، چنان‌که در سایر هنرها هم همین‌طور است. اگر به دنبال چیز دیگري غیرازاین هستیم، باید گفت که این صحبت‌ها بی‌فایده است. در این صورت می‌توان به بسیاري ازاین‌گونه مسائل که نظریه‌پردازان غربی طرح کرده‌اند و در کتاب‌ها موجود است مراجعه کرد.

به‌هرتقدیر همان‌طور که گفتم، آنچه موردنظر من است نسبت سینما با دین است و این‌که متوجه ماهیت سینما شده‌ایم به این دلیل بوده که اگر ماهیت سینما را نشناسیم و نسبت به آن معرفت پیدا نکنیم، خودبه‌خود نخواهیم فهمید که چه طور باید آن را به خدمت دین درآوریم. باید قبل از هر چیز مشخص کنیم که اولاً امکان این کار هست یا نه و ثانیاً تا چه حد این امکان وجود دارد.

در این کلیت، فضای منسجمی به چشم می‌خورد که از امتیازات تئوری پردازی او است و همچنین استفاده از مختصات برخی تمهیدات و اصول تکنیکی سینمایی در جهت تبیین تئوری‌هایی که ما را به سمت سینمایی فرای سینمای غرب‌زده می‌رساند.

همان‌طور که توضیح داده شد سینما از دیدگاه شهید آوینی نه به‌عنوان هنری بلکه به‌عنوان یک وسیله که در خدمت هنر و تسخیر کردن افکار که می‌تواند خوب یا بد باشد عمل می‌کند و می‌گوید: سینما ماهیتاً هنری ناب نیست. سینما را نمی‌توان هنری دانست مثل نقاشی، شعر و یا حتی رمان و تئاتر. سینما یک تکنولوژی بسیار پیچیده است که قابلیت هنری نیز دارد [...]. اگر سینما ماهیتاً جز تصویر محض چیزی نبود مسلماً در یکایک تجربیات تاریخی نقاشی مدرن شریک می‌شد اما سینما فقط تصویر نیست، کلام محض هم نیست و پیچیدگی کار بیشتر در همین‌جاست.

نقد از دیدگاه شهید آوینی

در عرصه نقد اولین و مهم‌ترین چیزی که برای ایشان مهم بود جذابیت است ولی اعتقاد داشتند جذابیت همه‌چیز نیست و اگر همه مردم از فیلمی خوششان آمد و درباره آن صحبت می‌کردند و یا فیلم پرفروش شد آیا این اثر یک فیلم عالی است قطعاً این‌گونه نیست کما اینکه در سال‌های اخیر بسیاری از این موارد را در داخل و یا خارج‌دیده‌ایم که برخی از فیلم‌ها توسط بعضی از منتقدان امتیاز خوبی دریافت نکرده‌اند ولی مردم برای دیدن آن ولع داشتند و یا بسیاری از آثار که در جشنواره‌هایی همانند اسکار موفق با دریافت جایزه شدند ولی اثری از آن‌ها در بین صد فیلم برتر یک دهه از دید تماشاگران هم دیده نمی‌شود چه برسد به بیشتر از این‌ها، سید شهیدان اهل‌قلم در مقاله «جذابیت در سینما» می‌نویسند: «گیشه میزان استقبال عوام‌الناس را نشان می‌دهد و شکی نیست که وقتی ما فیلم را در جاهایی نمایش می‌دهیم که برای ورود به آن باید بلیت گرفت و بلیت را نیز در ازای مقداری پول می‌دهند، یعنی از همان آغاز این نتیجه منطقی را پذیرفته‌ایم که فیلم باید برای عوام‌الناس جاذبه داشته باشد، وگرنه، چرا مقدمات قضیه را آن‌گونه چیده‌ایم؟ فیلم بدون جاذبه را باید فی‌المثل در سالن‌هایی به اسم «کانون فیلم» نمایش داد که جز خواص بدان راه ندارند. آنگاه باید جوابی برای این سؤال دست‌وپا کرد که «پس مقصود از ساختن فیلم چیست، اگر نتوان آن را در سینماها نمایش داد؟» فیلم را اگر همچون یک اثر هنری اعتبار کنیم و هنر را نیز با معیارهای روز بسنجیم، آنگاه به این نتیجه خواهیم رسید که مخاطب فیلم لزوماً مردم نیستند و چه‌بسا که فیلم برای مخاطبی خاص ساخته شود».

به نظر ایشان برخی از کارگردان‌ها فقط برای دریافت جایزه فیلم می‌سازند و کاری به فروش و یا تأثیری که بر جامعه می‌گذارند ندارند و تنها هدفشان بیان مسائل از دیدگاه روشنفکرانه آن هم با متر و ارزشهای غربی است که شرط حضور آنها در جشنواره های خارجی است

ایشان در ادامه این مقاله می‌نویسند : «کسانی هم هستند که فیلم را همچون یک تجارت پول‌ساز شناخته‌اند؛ آن‌ها در جست‌وجوی رگ خواب عوام‌الناس هستند و قبله‌شان مکعبی است به نام «گیشه». آیا می‌توان فیلمی ساخت که نه به رگ خواب عوام‌الناس اصالت بدهد و نه به فرمول‌های روشنفکران و نظر منتقدان؟ پس می‌بینیم که جذابیت سینما را مجرد از مفهوم سینما و مسئله مخاطب آن نمی‌توان بررسی کرد.[…]جذب تماشاگر لمی دارد که خیلی از فیلم‌سازها می‌دانند. همه آن‌ها که فیلم پرفروش می‌سازند این لم را بلدند، اما چه جواب خواهید داد اگر از شما بپرسند: «آیا فیلم خوب یعنی پرفروش؟». بی‌تردید می‌گویید خیر. از این جواب روشن است که «فیلم و سینما عین جذابیت نیست». جذابیت «شرط لازم» است، اما «کافی» نیست، چون شرط کافی نیست نمی‌توان در باب آن حکمی مطلق صادر کرد. جذب تماشاگر نمی‌تواند همه هدف فیلم‌سازی باشد، اگرچه جذابیت اولین شرطی است که اگر وجود نیابد، مفهوم فیلم محقق نمی‌شود. پس از این واقعیت نمی‌توان حکمی استخراج کرد مبنی بر تأیید آنچه اکنون در سینمای تجاری می‌گذرد».

شهید آوینی اعتقاد داشت که فرم بر مضمون ارجحیت دارد البته بیشتر نقدهای ایشان بر مضمون است و در لابلای نوشته‌ها فرم را هم موردنقد قرار می‌داد و این به آن جهت است که بیان فرم به‌تنهایی و یا در ابتدای سخن جذابیت و کششی را که باید داشته باشد برای خواننده ندارد درنتیجه ایشان با محتوا شروع می‌کرد و در ادامه به فرم می‌پرداخت کما اینکه گفته بود: «من با نقد مضمون در سینما مخالفم، چراکه اعتقاد دارم در سینما تکنیک از مضمون اهمیت بیش‌تری دارد»

یکی از اصولی که هر منتقد باید به آن توجه کند صراحت لهجه در بیان مطب است و در این خصوص می‌توان ایشان را یکی از الگوهای خوب دانست چراکه بیان ایشان به نحوی صریح و به‌دوراز تعارفات معمول بود که همگان به آن اشاره می‌کردند سید محمد بهشتی مدیر فارابی در دهه شصت و هفتاد دراین‌باره می‌گوید: اگر مخالفتی داشت علنی اعلام می‌کرد. اگر موافق بود علنی اعلام می‌کرد و کاملاً هم مبتنی بر معیارهای فکری بود و همین معیارها برایش اهمیت داشت. خلاصه‌اش می‌خواهم بگویم که چون یک چنین ویژگی‌هایی داشت من حقیقتاً هیچ‌وقت احساس تلخی نسبت به او نداشتم. ممکن بود گلایه داشته باشم ولی احساس می‌کردم با یک کسی طرف هستم که بالاخره اهل فکر است. حالا ممکن است فکرش را من قبول داشته باشم یا نداشته باشم

از دیگر خصیصه‌های این شهید والامقام قبول کردن سخنان و بیان سخنان بر اساس منطق است زیرا این دلیل و برهان است که می‌تواند به گفته انسان جامعه عقلی بپوشاند و آن را از ورطه احساس به عقل سوق دهد سید محمد بهشتی عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگر ی ایران چنین بیان می‌کند: مرحوم آوینی در برابر منطق، زانوهایش سست می‌شد و این خیلی مهم است. چون نشان می‌دهد که حرف‌هایش را باانگیزه‌های سیاسی نمی‌زد و طبیعی بود که وقتی از راه تفکر با او هم‌کلام می‌شدی، اگر اشتباه می‌کرد، اشتباهش را می‌پذیرفت و البته این کار خیلی سخت است.

همان‌طور که مطالعه نمودید سید شهیدان اهل‌قلم مرتضی آوینی یکی از معدود افرادی است که برای به ثمر نشاندن نهال سینمای پس از انقلاب تلاش‌های فراوانی نمود و در این راه زحمات بسیاری را متحمل شد که امروزه به‌عنوان یک خط و معیار در بررسی آثار سینمایی موردتوجه قرار می‌گیرد.

منابع

مطالعه تطبیقی دیدگاه شهید مرتضی آوینی و محمد مددپور در نقد سینمای دینی نوشته شاهد پیوند فصلنامه علمی جستار نامه فرهنگ و هنر اسلامی، دور دوم شماره اول تابستان 1402

گفتگوی نشریه شهروند با سید محمد بهشتی با عنوان دیدگاه شهید آوینی درباره سینمای ایران، اردیبهشت 1378 شماره 43

مقاله جذابیت در سینما از کتاب آینه جادو – جلد اول مقالات سینمایی نوشته سید مرتضی آوینی

نقد فیلم رقصنده با گرگ با عنوان رقصنده با سرخپوستان نوشته شهید آوینی در کتاب آینه جادو – جلد دوم نقدهای سینمایی

سلب‌ها و ایجاب‌ها- مروری انتقادی بر نظریات سینمایی شهید آوینی منتشرشده در ویژه‌نامه نوروز 1394 هفته‌نامه کتابهفته

وب‌سایت مباحثات، مقاله نقدی بر نقدنویسی به سبک آوینی با تأمل بر یکی از نقدهای او نوشته محمدعلی علمی ۱۹ فروردین ۱۳۹۹