در نقد چه می‌گویند مهم است یا چگونه می‌گویند

گلاره امیدی

لبخند سبز - در دومین نشست از سلسله نشست‌های بررسی سینمای ایران و جهان که با حضور بهزاد زهرایی (مدرس و منتقد سینما، سید علی ماه (تدوینگر)، محمدامین احمدی (فوق‌لیسانس سینما و فیلم‌نامه‌نویس) و مهدی صالحی (مدیرمسئول پایگاه خبری لبخند سبز) برگزار شد به موضوعاتی همچون جایگاه دانش در نقد فیلم، معضلات نقد فیلم، سلبریتی های منتقد، نقد و فضای مجازی و چرا دانشگاه نقد نداریم؟ پرداخته شد.

زهرایی: به نام خدا. با سلام، در دومین نشست از سلسله نشست‌های بررسی سینمای ایران و جهان به بررسی معضل نقد فیلم در ایران می‌پردازیم. مسئله‌ای که وجود دارد این است که اکنون تمامی اقشار جامعه از هنرمندان، مخاطبین و علاقه‌مندان جدی به سینما تا منتقدین، از فضای نقد کشور ناراضی هستند. نیاز است واکاوی کنیم چرا فضای نقد به این سمت رفته و چه اتفاقاتی طی سالیان گذشته رخ داده که موجب نارضایتی همه شده است. نخست باید بررسی کنیم که چرا نارضایتی وجود دارد و چه تجلیات و المان‌هایی به نارضایتی همه‌ی اهالی و طیف‌ها منجر شده است. سپس دوستان نظراتشان را بگویند که چرا این عوامل به وجود آمده‌اند و در پایان بحث به این موضوع بپردازیم که چه می‌توان کرد و راهکار چیست. برای مقدمه لازم است یادآوری کنم نقد چیست و منتقد کیست. آنچه در دنیا مرسوم است، منتقد حلقه‌ی متصل هر اثر هنری به مخاطب، به‌خصوص مخاطب عام است. منتقد نقش مترجم را دارد که با دانشی که طی سال‌های متمادی کسب نموده، آثار را آنالیز و بررسی می‌کند و شاید عیارسنجی هنری کند که از لحاظ کیفی در چه سطحی قرار دارد و آن را قابل ارائه به مخاطب عام می‌کند. تعریف نقد نیز شامل بررسی، سنجیدن و واکاوی غیر مغرضانه و با دانش یک پدیده، هنری یا غیر هنری است.

 صالحی: معضل نقد فیلم در ایران به دلیل نبود دانش‌آموختگان متخصص، یکی از مشکلات اصلی است. نقد فیلم فراتر از داشتن یک دانش خاصی است؛ یک منتقد باید به جمیع دانش‌ها از جمله سینما، علوم اجتماعی، تاریخ، هنر، سیاست و روانشناسی مسلط باشد. هرکس که ادعا می‌کند منتقد است، باید بتواند این دانش‌ها را تحلیل کند و به شکلی قابل‌فهم برای عموم مردم بیان کند که متأسفانه در جامعه امروزی کمتر با آن روبرو هستیم

زهرایی: درواقع، جمع‌بندی فرمایشات شما این است که دانش پایه‌ای لازم است و منتقد باید این دانش را داشته باشد. به نظر شما، وجود تعداد زیاد افرادی بدون دانش که به محیط سینما، علم سینما و علوم بین‌رشته‌ای مسلط نیستند، به بدنه نقد آسیب می‌زند. جناب آقای احمدی، نظرتان را بفرمایید.

  احمدی: نقد سینمای ایران از ابتدا با مشکلات زیادی روبرو بوده است. این مشکلات با پیشرفت تکنولوژی و به‌روز شدن نظریه‌های سینمایی پیچیده‌تر شده‌اند. دو نگاه کلی به سینما در ایران وجود دارد: یکی سینما را صرفاً تفریحی می‌داند و دیگری که سینما را جدی می‌دانند ولی دید درستی ندارد. ریشه این مشکلات، کمبود دانش کافی نسبت به سینما است. در گروه اول وقتی سینما را جدی نمی‌گیرند و قبول ندارند که سینما دارای طبقه‌بندی علمی است نقد عالمانه جایی ندارد. گروهی نیز که دید واقع‌بینانه به سینما ندارند، به دلیل عدم شناخت از سینما، نقدهایشان غلط و سطحی است. مهم‌ترین چالش فعلی، نگاه علمی و منصفانه به سینماست؛ زیرا بدون این نگاه، نقد از مسیر اصلی خود منحرف می‌شود.

 سید علی ماه: یکی از مشکلات نقد فیلم در جامعه ما، ورود افراد بدون دانش در چهارچوب نقد است. نداشتن سواد کافی برای نقد همه‌جانبه باعث می‌شود نقدها با جانب‌داری، لجاجت یا منافع شخصی نوشته شوند. نقد باید سودمند و علاست و منتقد مسئولیت‌پذیر و آگاه به ژانرهای مختلف سینما باشد. بسیاری از نقدهای امروز بر پایه جهان‌بینی شخصی منتقد است نه علم و چارچوب‌های سینمایی. این نگاه باید اصلاح شود. از داریوش مهرجویی نقل است وقتی نقدهای ایرج کریمی را می‌خواندم همیشه چیزهای زیادی یاد می‌گرفتم این نشان‌دهنده‌ نگاهی منصفانه با علم سینما و وجود داشتن متر معیار برای امثال ایرج کریمی‌هاست.

  زهرایی: مجموع صحبت دوستان این شد که مشکل اصلی نقد سینمای ایران، نبود دانش کافی و جامع سینمایی است. بسیاری از افراد نظرات و برداشت‌های شخصی خود را بدون دانش و ادله به‌جای نقد مطرح می‌کنند. مثلاً گدار جواب خبرنگاری که می‌گوید چرا فیلمت را این‌گونه ساختی می‌گوید: من خواستم جهانی که در ذهن خودم هست خلق کنم و به شما نشان بدهم نمی‌خواستم جهان که شما دوست دارید یا شما فکر می‌کنید منطقی است و جهانی که شما به آن فکر می‌کنید آن‌طور باید باشد به شما نشان بدهم؛ خوب اگر من بخواهم چیزی که تو می‌خواهی خلق کنم پس وجود خودم نفی می‌شود و درون من خلق هنرمند نمی‌توانی با هر مشخصاتی به‌عنوان نقصش ببینید شما فقط می‌توانید با ادله‌ی سینمایی، فن سینمای من را بررسی کنید، نمی‌توانی بگویی چرا این‌گونه ساختی ولی نمی‌توانی بگویی باید این را می‌ساختی چیزی که متأسفانه در کشورمان زیاد داریم و همه هم این را به‌عنوان نقص فیلم‌ها بیان می‌کنند؛ که نشان‌دهنده اهمیت نقد علمی و فنی است.

از مرحوم ایرج کریمی نام بردید که دوست نازنین بنده بود، اما واقعیت این است که در بسیاری از نوشته‌جات ایشان نیز همان چیزی که ما به معنای نقد واقعی مدنظر داریم دیده نمی‌شود. به‌عنوان‌مثال، در کتاب «آن تماشاگر» و نقد فیلم «آیا برامس را دوست دارید» (خداحافظ دوباره)، ایرج کریمی به موضوع میان‌سالی می‌پردازد. اگرچه نوشته‌هایش زیبا و دل‌نشین است، اما ربطی به فیلم و سینما ندارد.

نقد باید به شکل علمی و با ادله سینمایی باشد، نه صرفاً ادبی و زیبا. نقدی که بر اساس دانش و تحلیل‌های دقیق سینمایی نوشته شده باشد، می‌تواند به مخاطب کمک کند تا بهتر و دقیق‌تر از یک فیلم لذت ببرد؛ بنابراین، مسئله اصلی در نقد سینمای ایران، نبود دانش کافی و جامع و استفاده از سلیقه‌های شخصی به‌جای تحلیل‌های علمی و فنی است.

در ایران نوشته‌جات سینمایی به‌طور دقیق طبقه‌بندی نشده‌اند این نوع نوشته‌جات گاهی توسط افرادی نوشته می‌شوند که علاقه‌مند به سینما هستند ولی فاقد دانش جامع و کافی در این زمینه‌اند. نمونه‌ای از این نوع نوشته‌ها در آثار ایرج کریمی دیده می‌شود که نویسنده، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان بود، ولی نوشته‌هایش بیشتر بیان نظرات شخصی بود تا نقد علمی.

نوع دیگری از نوشته‌جات سینمایی ریویوها هستند که به‌طور عمده در خدمت اهداف تجاری فیلم‌ها قرار دارند. ریویوها فیلم را به مخاطب معرفی کرده و گاهی با تأکید بر جنبه‌های خاصی از فیلم، تلاشی برای جذب مخاطب انجام می‌دهند.

نقد آکادمیک یکی دیگر از انواع نوشته‌جات سینمایی است که فیلم را به‌صورت دقیق و علمی تحلیل و آنالیز می‌کند. این نوع نقد معمولاً در مدارس سینمایی تدریس می‌شود و به عناصر مختلف فیلم به‌دقت می‌پردازد.

نوع دیگری از نوشته‌جات سینمایی، نقدهایی است که به زبانی ساده و قابل‌فهم برای مخاطب عام نوشته می‌شوند. این نوع نقدها، دانش سینمایی را به صورتی جذاب و قابل‌فهم ارائه می‌دهند و مخاطب را با ظرایف و پیام‌های فیلم آشنا می‌کنند.

حالا سؤال دوم این است که متأسفانه فضای نقد سینمایی در کشور ما مسموم شده است چرا کار به اینجا رسید؟ آقای صالحی می‌خواهم نظر شما و سایر دوستان را در این زمینه بدانم که چرا ما یک برنامه‌ی خوب نقد مثل برنامه‌های فوتبال نداریم که نقد صحیح بکند و نه اینکه کسی را بکوبد و یا بیخودی از کسی و حتی فیلمی تعریف کند و در برخی مواقع شاهد هستیم که برخی منتقدان از الفاظ نامناسب استفاده می‌کنند و نقدهایشان فاقد ارزش علمی و منصفانه است

 صالحی: یکی از مشکلات نقد فیلم در ایران انتشار نقدهای غیرتخصصی در فضای مجازی است که به‌راحتی و با چند کلیک قابل‌دسترسی هستند، بنابراین مردم نیازی به خواندن نقدهای بلند و تخصصی نمی‌بینند. مردم تمایل دارند نقدها برایشان خلاصه و تعریف شود. این مسئله در همه جای دنیا وجود دارد. اگر برنامه‌ای تخصصی مانند برنامه‌های فوتبال وجود داشت که به نکات مهم و جذاب نقد سینما می‌پرداخت، مردم به آن جذب می‌شدند البته در تلویزیون و رادیو داریم ولی تعدادشان کم است؛ اما متأسفانه برنامه‌هایی نقد در بازنشر بخش‌های مهم و جذاب خود در فضای مجازی به‌اندازه کافی قوی و جذاب نیستند و این مسئله موجب شده مردم به نقدهای سطحی فضای مجازی روی بیاورند.

 احمدی: مشکل نقد فیلم در ایران به دو بخش تقسیم می‌شود: یکی مربوط به منتقدان و دیگری به دوره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم. برخی منتقدان با وجود داشتن سواد و رسانه، تحت تأثیر جریان‌های فکری خاص قرار می‌گیرند و فرقه‌گرایی می‌کنند و مشکلات شخصی و دعواهای سیاسی را به نقدها وارد می‌کنند و موجب تخریب شخصیت افراد می‌شوند. نقدهای آنان اغلب کلی‌گویی، مبهم و بی‌انسجام است.

در دوره کنونی، مردم به همه فیلم‌های روز دسترسی دارند و هرکسی با دسترسی به اینترنت می‌تواند محتوا منتشر کند. نقد فیلم دیگر محدود به منتقدان حرفه‌ای نیست و این موضوع باعث رواج نقدهای غیرعلمی و غیرتخصصی شده است البته برخی نقدها بسیار تخصصی و سنگین هستند که مخاطب عام نمی‌تواند با آن‌ها ارتباط برقرار کند و بیشتر جنبه دانشگاهی دارد که آن‌هم به نظرم لازم است.

در این فضای پرسرعت و فعال، سیستم نقد سنتی نمی‌تواند به‌خوبی عمل کند. نقد باید زبان روز را پیدا کند تا بتواند مخاطبان را آگاه کند. همان‌طور که فیلم‌سازان از فیلم‌های کلاسیک به پست‌مدرن رسیدند، منتقدان نیز باید زبان خود را به‌روز نگه دارند.

  سید علی ماه: نوشتن نقد توسط افرادی که ماهیت سینما را زیر سؤال می‌برند، قابل تأمل است. باید در کنار فیلم‌ساز ایستاد و از زاویه دید او به فیلم نگاه کرد. همان‌طور که گدار گفته: «من جهان داستانم را این‌گونه دیدم و دوست داشتم این‌گونه روایت کنم.» هیچ هنرمندی مسئول خالق سوژه دلخواه ما نیست. او تنها نظر و جهان‌بینی خود را به اشتراک می‌گذارد. منتقدین نباید فضای نقد را بی‌نظم کنند و انتظار داشته باشند اثر باید به شکلی خاص باشد. اگر از ابتدا مخاطبین از منتقدین دلیل علمی برای سخنانشان می‌خواستند، نقدها به سلیقه و دیدگاه شخصی محدود نمی‌شدند.

 زهرایی: موضوع بعدی این است که جامعه منتقدین یا انجمن منتقدان به نظر شما چه نقشی داشته یا می‌تواند داشته باشد در بهتر شدن فضای نقد؟

 صالحی: جامعه منتقدین به جایگاه درستی در رسانه‌ها نیاز دارد تا بتواند به هدایت سینماگران و مردم به سمت تولید و دیدن فیلم‌های فاخر بپردازد. انجمن منتقدان در خانه سینما واقع شده و تنها یک روز در هفته و ساعتی محدود می‌توانند از آن فضا استفاده کنند، بنابراین نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند. برای بهبود وضعیت، مسئولین وزارت ارشاد یا معاونت مطبوعاتی باید فضایی مستقل از خانه سینما برای انجمن منتقدان ایجاد کنند تا تیزی نقدهایشان که نقش درمانگر دارد، مؤثرتر باشد. یکی از مشکلات دیگر، نبود دوره‌های آموزشی مرتب و مدون و نبود دانشگاه نقد است. برخلاف رشته‌های دیگر سینمایی، دانشگاهی برای آموزش علمی نقد وجود ندارد؛ که به نظرم با راه‌اندازی این دانشگاه خدمت بزرگی به نقد و منتقدان حال و آینده خواهد بود.

 احمدی: برای خروج از وضعیت فعلی، چند راهکار وجود دارد. یکی از راهکارها برای متولیان رسانه‌ها این است که به نقد به‌عنوان یک شغل نگاه کنند، منتقد پرورش دهند و از او مطلب حرفه‌ای بخواهند و در برابر دیگران از او حمایت کنند. ما به منتقد باسواد نیاز داریم و زمانی که از آن‌ها حمایتی صورت نمی‌گیرد، دلیلی برای تولید نقد سینمایی حرفه‌ای وجود ندارد.

 سید علی ماه: نقد در جوامع اروپایی و آمریکایی نقش مهمی در درک مکاتب سینمایی داشته است. مثلاً مکتب موج نو فرانسه از نقدهای آندره بازن در «کایه دو سینما» تأثیر گرفته است همچنین منتقدان نقش بزرگی در معرفی فیلم‌سازان بزرگ مانند آکیرا کوروساوا و اینگمار برگمان داشته‌اند. نقد سازنده فیلم‌سازان را به جستجوی راه‌های جدید در روایت و فرم تشویق می‌کند و ازنظر تکنیکی به بهبود آثار آن‌ها کمک می‌کند. نقدها بر گفتمان فرهنگی و اجتماعی نیز تأثیرگذارند؛ مثلاً نقد آثار استنلی کوبریک و فیلم‌های اجتماعی کن لوچ. نقد پلی میان نظریه‌های سینمایی و آثار عملی است، مانند نقدهای آندره بازن در فرانسه و رابین وود در انگلستان. نقد حرفه‌ای تماشاگران را با سبک‌ها و ژانرهای مختلف آشنا کرده و سلیقه عمومی را به سمت آثار هنری هدایت می‌کند.

 زهرایی: ما با دو معضل مهم در نقد سینما روبرو هستیم. اول، سلبریتی‌های منتقد که باوجود شهرت، شایسته این جایگاه نیستند و به‌طور نادرست جریان ساز می‌شوند، چه در فضای مجازی و چه در مطبوعات. دوم، نقدهایی که تنها به محتوای فیلم می‌پردازند و به فرم آن توجهی نمی‌کنند. منتقدی که فقط درباره داستان فیلم صحبت می‌کند، چرا به‌جای نقد رمان و کتاب، نقد فیلم می‌نویسد؟ نقد سینما باید به هر دو جنبه محتوا و فرم بپردازد تا کامل و مؤثر باشد.

 صالحی: یکی از مشکلات حضور سلبریتی‌های منتقد است که اغلب از کم‌دانشی و اعتماد مخاطبانشان بهره‌برداری می‌کنند. این افراد بیشتر به جنبه داستان فیلم می‌پردازند تا فرم آن و منتقدان جوان نیز از آن‌ها پیروی می‌کنند بدون تلاش برای کسب دانش درباره کارگردانی، نویسندگی، تدوین و معنی‌شناسی. این موضوع باعث نادیده گرفتن جنبه‌های هنری و فنی آثار می‌شود و یکی از وظایف مهم نقد که سوق دادن فیلم‌سازان به سمت تولید آثار خوب، از بین می‌رود.

مشکل دیگر این است که تولیدکنندگان محتوای تصویری بر اساس بازخورد مخاطبان، به نقدهایی که مردم دوست دارند، متمایل می‌شوند و از جنبه‌های علمی دور می‌شوند. البته توجه به نظرات مخاطب مهم است، اما باید به‌گونه‌ای بیان شود که هم جذاب و هم علاست.

 احمدی: یکی از معضلات موجود غلبه احساس بر منطق در نقد است. به‌جای اینکه منتقد از درون اثر به بیرون نگاه کند، از بیرون به درون آن نگاه می‌کند. منتقد باید کنار فیلم‌ساز قرار بگیرد و ببیند هدف فیلم‌ساز از خلق اثر چه بوده است: تفریح، سرگرمی یا پیام. منتقد نباید از بیرون به فیلم نگاه کند و بگوید باید پیام می‌دادی، سرگرم می‌کردی یا پول درمی‌آوردی. سنجش صحیح اثر هنری این است که بپرسیم چه می‌خواستی بگویی و چگونه گفتی.

 سید علی ماه: برخی فیلم‌سازان از نقدی که ایرادات را بیان کند، می‌ترسند چون ممکن است بر فروش فیلم آن‌ها تأثیر منفی بگذارد؛ بنابراین با هزینه کردن، فضای مجازی را با نوشته‌ها و نقدهای تصویری پر می‌کنند که از فیلمشان تعریف و تمجید کرده و نقدهای منفی را پنهان می‌کنند و در عین حال تبلیغی برای فیلمشان باشد.

 زهرایی: علی‌ای‌حال، من فکر می‌کنم همچون جلسه قبلی، تمام این اتفاقات باز هم به مخاطبین برمی‌گردد؛ یعنی مخاطبین ما در هر قشر و جایگاهی باید خودشان را جدی بگیرند. آن‌هایی که دوست دارند نقد خوب بخوانند و یا ببینند، نباید از نوشته‌هایی که به اسم نقد با سطح نازل عرضه می‌شود استقبال کنند؛ بنابراین، مخاطب هم می‌تواند در جای خودش منتقد را هدایت کند.

یک موضوع دیگر که دوست دارم به آن اشاره کنم این است که اگر منتقد بتواند به این مهارت و پختگی برسد، می‌تواند بسیار اثرگذار باشد. این اثرگذاری بر نوع آثاری که تولید می‌شود و یا رویکرد جامعه به آن آثار بسیار اهمیت دارد. ما هنوز این اثرگذاری را نداریم، چون افرادی که دارای این مقدار از وجهه و اثرگذاری باشند را نداریم. این اتفاقی است که در کشورهای دیگر افتاده است.

امیدوارم که وضعیت سینما و وضعیت نقد رو به بهبود برود. امیدوارم که منتقدان خوب و با دانش در کشور پیشرفت کنند و آنچه آرزوی استاد مرحوم ما، دکتر اکبر عالمی، بود، یعنی نقد آگاهانه و عالمانه، رواج پیدا کند.