اذن عزا، آیینی کهن برای آغازی باشکوه بر عزاداری‌های محرم در حرم رضوی

اسد صالحی

لبخند سبز - حرم مطهر امام رضا (ع) نه تنها به عنوان یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان جهان، بلکه به عنوان گنجینه‌ای زنده از آیین‌ها و مراسم سنتی ایران اسلامی شناخته می‌شود. در میان این آیین‌ها، مراسم "اذن عزا" که همزمان با آغاز ماه محرم برگزار می‌شود، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این مراسم کهن، که قدمتی چندصدساله دارد، نه تنها نمایشی از عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت است، بلکه نمادی از وحدت و همبستگی امت اسلامی در غم سوگ سیدالشهدا (ع) محسوب می‌شود.

 پیشینه تاریخی آیین اذن عزا

بر اساس اسناد تاریخی، آیین اذن عزا در حرم امام رضا (ع) ریشه در سنت‌های دیرینه عزاداری شیعیان ایران دارد. این مراسم به عنوان آغازی رسمی برای عزاداری‌های ماه محرم در مشهد مقدس شناخته می‌شود. طبق وقف‌نامه علیشاه، حاکم وقت خراسان در سال ۱۱۶۰هجری قمری، این آیین به صورت رسمی در حرم رضوی برگزار شده است. هر چند برخی منابع اشاره می‌کنند که این مراسم در طول قرن‌ها تکامل یافته و شکل امروزی آن تلفیقی از سنت‌های اصیل و نمادهای متناسب با زمان است.

 جزئیات اجرای مراسم

 زمان و مکان برگزاری

آیین اذن عزا در شب اول ماه محرم در ایوان قبله بست شیخ طبرسی حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود. این زمان‌بندی به گونه‌ای است که همزمان با آغاز رسمی ایام عزاداری در سراسر کشور باشد.

 تشریفات مراسم

مراسم با تشریفاتی خاص و نمادین همراه است. در این آیین، نمایندگان هیئت‌های مذهبی از سراسر کشور و حتی برخی کشورهای اسلامی حضور می‌یابند. در بخش اصلی مراسم، تولیت آستان قدس رضوی یا نماینده وی، پرچم عزای حسینی را به نمایندگان هیئت‌ها اعطا می‌کند. این پرچم نمادی از دریافت مجوز رسمی برای برگزاری مراسم سوگواری در طول ایام محرم و صفر است.

 برنامه‌های جنبی

این آیین با برنامه‌های جانبی مختلفی همراه است:

-   قرائت صلوات خاصه: توسط خادمان و زائران

-   مرثیه‌سرایی: توسط ذاکران برجسته اهل بیت (ع)

-   اهدای شال عزا: به عزاداران به عنوان یادبود

-   سیاه‌پوشی حرم: پوش ضریح مطهر و گنبد با پرچم سیاه

 ابعاد معنوی و فرهنگی آیین اذن عزا

 بعد معنوی

این آیین از ابعاد معنوی عمیقی برخوردار است. دریافت اذن عزاداریاز محضر امام رضا (ع) به عنوان نماینده امام عصر (عج)، برای عزاداران حسینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این عمل نمادی از تبعیت از ولایت و ادامه راه ائمه معصومین در زنده نگه داشتن قیام عاشورا است.

 بعد فرهنگی و اجتماعی

آیین اذن عزا کارکردهای فرهنگی و اجتماعی متعددی دارد:

-   ایجاد وحدت: میان هیئت‌های مختلف مذهبی

-   انتقال فرهنگ عاشورایی: به نسل‌های جدید

-   تقویت هویت شیعی: در سطح ملی و بین‌المللی

-   حفظ سنت‌های اصیل: عزاداری ایرانی-شیعی

 جایگاه آیین اذن عزا در میان دیگر مراسم حرم رضوی

در کنار آیین اذن عزا، حرم مطهر رضوی میزبان مراسم متعدد دیگر در ایام محرم است که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فردی دارند:

 صلات

مراسم صلات در صبح روز اول محرم برگزار می‌شود که در آن خادمان حرم پس از طلوع آفتاب در مقابل پنجره فولاد جمع شده و پس از مرثیه‌سرایی به سمت گلدسته‌های حرم حرکت می‌کنند. این مراسم قدمتی ۳۰۰ساله دارد و در آن بخش‌هایی از شعر محتشم کاشانی همخوانی می‌شود.

 بازار روی

سنت بازار روی ویژه دسته‌های عزاداری است که با تشریفات خاص وارد حرم می‌شوند. این سنت در روزهای تاسوعا و عاشورا اوج می‌گیرد و علت نامگذاری آن ورود هیئت‌ها از درب بازار در گذشته بوده است.

 شام غریبان

این مراسم در شامگاه عاشورا برگزار می‌شود که در آن چراغ‌های حرم خاموش شده و خادمان با شمع‌های روشن در صحن انقلاب اسلامی مرثیه‌سرایی می‌کنند.

 تاثیرات فرهنگی و گردشگری آیین اذن عزا

 جذب زائران

این آیین سالانه هزاران زائر از سراسر ایران و جهان را به مشهد مقدس جذب می‌کند. بسیاری از عزاداران حسینی از سایر کشورها سفر خود به مشهد را به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که در این مراسم خاص حاضر باشند.

 ثبت میراث فرهنگی

با توجه به قدمت و اهمیت این آیین، تلاش‌هایی برای ثبت آن به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در حال انجام است. این امر نه تنها به حفظ این سنت کمک می‌کند، بلکه به معرفی آن در سطح بین‌المللی نیز منجر خواهد شد.

 رسانه‌ای شدن

در سال‌های اخیر، پوشش رسانه‌ای این مراسم گسترده‌تر شده است. شبکه‌های مختلف تلویزیونی و پلتفرم‌های دیجیتال به پخش زنده و گزارش‌های تفصیلی از این آیین می‌پردازند که باعث آشنایی بیشتر عموم مردم با این سنت دیرینه شده است.

آیین اذن عزا در حرم مطهر امام رضا (ع) تنها یک مراسم مذهبی نیست، بلکه نماد زنده فرهنگی است که عناصر معنویت، تاریخ، هنر و اجتماع را در هم می‌آمیزد. این آیین به خوبی نشان می‌دهد که چگونه یک سنت دیرینه می‌تواند در گذر زمان نه تنها حفظ شود، بلکه با حفظ اصالت، با نیازهای روز هماهنگ گردد. تداوم برگزاری چنین مراسمی در عصر حاضر، گواهی بر پویایی فرهنگ شیعی و عمق تاثیرگذاری نهضت عاشورا در جان و دل شیعیان جهان است. برای هر علاقه‌مند به فرهنگ و عرفان شیعی، شرکت در این مراسم دست کم یک بار در عمر، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی و عمیقاً تاثیر گذار خواهد بود.