موزه بنزين خانه آبادان

گلاره امیدی

لبخند سبز - جایگاه سوخت آبادان به استناد برخى سوابق به عنوان نخستین جایگاه سوخت در ایران در سال 1306 شمسی (1927 میلادی) در مرکز شهر آبادان احداث شد. این مکان ابتدا جهت توزیع و فروش نفت سفید مورد استفاده قرار می‌گرفت و حلب های پرشده از مواد نفتی در آن به فروش می‌رسید.

با گذشت زمان و با ورود اتومبیل، این جایگاه به پمپ بنزین تبدیل شد. هنگام سوخت گیری در این پمپ بنزین، ابتدا فرآورده های نفتی که در مخازن پرچ شده نگهداری می‌شد با استفاده از تلمبه های دستی به ظروف پیمانه ای منتقل مى شد و سپس بر اساس نیاز هر مصرف کننده، سوخت به وی تحویل داده می‌شد.

پس از موافقت وزیر با راه اندازی موزه های نفت در آبادان، این مکان جزو اولویت های صنعت نفت برای موزه شدن قرار گرفت.

در همین راستا فاز مطالعاتی و پژوهشی این پروژه و به موازات آن شناسایی و گردآوری اشیا و اسناد قدیمی مرتبط در سراسر کشور به ویژه مناطق عملیاتی نفتی آغاز و در دی ماه سال 1394، موزه بنزین خانه آبادان وارد فاز عمرانی و اجرایی شد و پس از ماه ها کار مستمر و شبانه روزی، این موزه روز سه شنبه مورخ 95/11/28 با حضور مهندس کاظمی، معاون وزیر و مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی و برخی از مسوولان وزارت نفت، استاني و مقامات محلی شهر آبادان به بهره برداري رسيد.

موزه "بنزین خانه" با مساحت 1856 متر مربع، همجوار با جایگاه جدید پمپ بنزین در مرکز شهر و مقابل شورای شهر آبادان، واقع شده است. این موزه از یک ساختمان اصلی و دو ساختمان جانبی تشکیل شده است.

ساختمان شماره يک

ساختمان اصلي موزه که به دليل نوع معماري به کار رفته در آن از ديگر ساختمان ها متمايز شده شش ضعي است و نزديک به 90 سال از عمر آن مي گذرد و درابتدا تنها ساختمان جايگاه سوخت در آن زمان بود براي بازسازي اين ساختمان و برگرداندن بناي آن به شکل اوليه که آسيب ديده بود موانع بسياري وجود داشت.

آجرهايي که در آن زمان براي بنا مورد استفاده قرار مي گرفت آجرهايي به نام بغدادي بودند که پس از جستجو درانبارهاي مازاد و خرابه هاي ساختمان هاي بريم و بوارده در آبادان نمونه هاي مشابه‌ آنها پيدا شد و در بناي ساختمان اصلي موزه مورد استفاده قرار گرفت. نمونه درها پنجره ها و جراغ ها نيز به همين روش يافت شد.

اين ساختمان با نام ساختمان شماره 1 از دو سالن کوچک تشکيل شده که در هريک اشياي خاص و منحصر به فردي به نمايش درآمده است. ماننده بشکه، پيمانه نفت و قيف، انواع کيل و پيمانه هاي مندرج و مجموعه اي از حلب هاي 20 ليتري مخصوص حمل سوخت و مواد نفتي، تصاويري از جايگاه هاي قديمي بنزين، توزيع کنندگان سوخت که به وسيله حيواناتي چون قاطر، شتر، نفت را به نقاط دور دست مي بردند.

12 عدد نازل بنزين قديمي نيز که به صورت دوار در مرکز اين اتاق و از سقف آويخته شده اند سير تکامل آنها را از بدو ساخت تا به امروز نمايش مي دهد.

ساختمان شماره دو

در ضلع شمال غربی موزه، ساختمان دیگری با قدمت 60 سال قرار دارد که زمانی به عنوان ساختمان پخش مورد بهره برداری قرار می‌گرفت.

با انتقال این واحد به نقطه ای دیگر، این مکان تا مدت ها به عنوان اتاق بدن سازی مورد استفاده قرار مي گرفت و مدتى نيز محل تعمير دستگاه هاى پمپ بنزين بود و از حدود 20 سال پیش به علت فرسودگی بنا به انبار تبدیل شد.این ساختمان از چهار سرسرا تشکیل شده است.

سرسراى اول، به عنوان بخش ورودی ساختمان، به معرفی لوازم نفت سوز خانگی و صنعتی و نمونه هایی از اسکناس ها و تمبرهای صنعت نفت که به مناسبت اهمیت این صنعت چاپ و منتشر شده اند، انواع لامپا، گردسوز، فانوس، دستگاه خوراک پزی، اجاق فتيله ای، چراغ تلمبه اي نفتی (پريموس) می‌پردازد.

دو مخزن پرچی بزرگ نیز در محوطه میانی ساختمان هاي شماره 1 و 2 از دیگر اجزای تشکیل دهنده موزه است. زمانی که این جایگاه احداث شد، نفت سفید باحلب های 20 لیتری حمل و به وسیله پیمانه یا کیل در اندازه های مختلف از 1 لیتری گرفته تا 15 لیتری و با استفاده از قیف توزیع می‌شد.

اما سنگيني کار باحلب و قيف، دست اندرکاران را به اين فکر مي اندازد که يک مخزن بزرگ در آنجا قرار دهند. جالب آن که به دليل نبودفناوري جوش در آن زمان کليه اتصالات اين مخازن با پرچ انجام شده است. در کنار اين محوطه راهروي باريکي بازديدکننده را به پشت ساختمان شماره 2 و به محل استقرار سه دستگاه تانکرهاي سوخت قديمي هدايت مي کند. يک دستگاه تانکر قديمي حمل سوخت گازوئيل مارک ليلاند ساخت کشور انگلستان، يک دستگاه تانکر ليلاند براي حمل سوخت هواپيما و يک دستگاه ماشين آتش نشاني آمريکايي مارک دوژ تانکرهاي مستقل در اين موزه هستند. ضمن آن که نصب تصاويري از مراحل انتقال سوخت از مبدا به مقصد و انواع نفت کش ها بر روي ديوارهاي محوطه، اطلاعات جامعي را درخصوص نحوه توزيع نفت در اختيار بازديدکنندگان مي گذارد. ساختمان هاي سرويس بهداشتي و نمازخانه نيز در همين محوطه قرار دارند.

نقاشي بزرگ ديوارکوبي که بر روي يکي از ديوارهاي ساختمان شماره 1 چشم نوازي مي کند، اثر دست هنرمندي است که از روي تصاوير قديمي و تاريخي توزيع نفت و بنزين در شهرها با جزييات بديع ترسيم شده است و نظر ببيندگان را به خود جلب مي کند.

چراغ های تلمبه ای نفت سوز

چراغ های تلمبه ای نفت سوز، که رایج ترین آنها ساخت کشور سوئد بود، برای مصارف گوناگونی همچون روشنایی، آشپزی، لحیم کاری، زرگری، نقره سازی، مسگری و آهنگری استفاده می‌شد. معروف ترین چراغ تلمبه ای نفت سوز، "پریموس" نام دارد که اولین باردر سال 1892 توسط "فرانس ویلهم لیندکوئیس سوئدی" اختراع شد. این نوع چراغ با نفت سفید کار می‌کرد و برای روشن شدن آن بعد ازریختن نفت با تلمبه دستی کوچک نفت را به مخزن می‌رساند تا شعله روشن شود و همین موضوع سبب می‌شد این چراغ ها حرارت بیشتری نسبت به چراغ های نفتی قدیمی تر داشته باشند.

با تولید انبوه نفت، کم کم چراغ های روشنایی قدیمی (پیه سوز )، جای خود را به چراغ های فتيله ای نفتی دادند. این چراغ ها که ابتدا با نام "لامپا" شناخته می‌شدند، دارای پایه شیشه ای یا مسی بودند و فتیله ای شبیه به پیه سوز و قابل تنظیم داشتند و به مرور اطراف شعله آنها شیشه تعبیه شد که سبب نورافشانی بیشتر می‌شد. پس از لامپا نوعى چراغ باب شد که فتيله ای پهن ودایره ای شکل آنها به دور کلاهک کشیده می‌شد و به همین دلیل به آنها گردسوز می‌گفتند.

خوراک پزی ها یا اجاق هاي فتيله ای نفتی از دهه 40 به بعد در آشپزخانه های ایران برای طبخ مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

تعداد فتیله های مورد نظر در این اجاق ها که از یک تا 10 عدد بودند، بسته به نوع غذا، اندازه قابلمه و یاحرارت مورد نیاز تنظیم می‌شدند. برای تنظیم حرارت یا شعله فیتیله ها در این اجاق ها، پیچ تنظیمی قرار داشت تا باکنترل شعله از دود زدگی جلوگیری شده و از شعله مطلوب درآنها استفاده شود.

خوراک پزی ها یا اجاق هاي فتيله ای نفتی از دهه 40 به بعد در آشپزخانه های ایران برای طبخ مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

تعداد فتیله های مورد نظر در این اجاق ها که از یک تا 10 عدد بودند، بسته به نوع غذا، اندازه قابلمه و یاحرارت مورد نیاز تنظیم می‌شدند. برای تنظیم حرارت یا شعله فیتیله ها در این اجاق ها، پیچ تنظیمی قرار داشت تا باکنترل شعله از دود زدگی جلوگیری شده و از شعله مطلوب درآنها استفاده شود.

یک دستگاه اپل قدیمی قرمز رنگ ساخت کشورآلمان متعلق به سال 1953 ميلادي، ماکتی از یک دستگاه پمپ بنزین قدیمی دستی و کارمند جایگاه در حال بنزین زدن در این محوطه، نحوه سوخت رسانی را در ایام گذشته به ذهن متبادر می‌کند.

سرسراى دوم

سراسراي دوم که به وسيله ويترين شيشه اي حاوي انواع چراغ فيتيله اي از اتاق اول جدا شده، براي نمايش انواع بخاري، تصاوير نمونه هاي اصلي ظرف هاي روغن موتور، امشي و ديگر فرآورده هاي نفتي عرضه شده در جايگاه ها، روزنامه ها و آگهي هاي قديمي تبليغاتي و تصاوير کارگران در نظر گرفته شده است.

يکي ديگر از بخش هاي مهم و مستند اين موزه در سرسراي دوم به آگهي ها و تبليغات نفتي روزنامه ها اختصاص دارد. به طور حتم ديدن و خواندن تصاوير، جملات و اشعار به کار رفته در آنها که استفاده از نفت را تبليغ مي کنند، برايتان جالب توجه خواهد بود. زمان نشر بيشتر اين روزنامه ها به دهه آغاز قرن چهاردهم باز مي گردد. در بخش ديگر اين سرسرا، اصل کالابرگ هاي سوخت که در دوران جنگ تحميلي و بعد از آن مورد استفاده قرار مي گرفتند به نمايش درآمده است.

سرسراى سوم

سرسراي سوم برای معرفی و نمایش اجزای داخلی دستگاه های پمپ بنزین (دسپنسر یا توزیع کننده ها) در نظر گرفته شده که در پى آنها کلیشه های حک آرم بر روی حلب های توزیع فرآورده های نفتی، انواع دستگاه های ایمنی و خاموش کننده آتش نيز عرضه شده است. اين سرسرا، بیشتر نقش یک کارگاه آموزشی را ایفا می‌کند، علاقه مندان به ویژه دانش آموزان می‌توانند با کلیه اجزای داخلی دستگاه پمپ بنزین از نزديک آشنا شوند.

در اصطلاح صنعتی، به دستگاه هایی که به پمپ بنزین معروف هستند، دسپنسر (Dispenser) می‌گویند. مکش فرآورده های نفتی از مخازن موجود در جایگاه پمپ بنزین و پمپ کردن این نوع مایعات به ظرف سوخت خودروها کار اصلی این دستگاه هاست.

در اصطلاح صنعتی، به دستگاه هایی که به پمپ بنزین معروف هستند، دسپنسر (Dispenser) می‌گویند. مکش فرآورده های نفتی از مخازن موجود در جایگاه پمپ بنزین و پمپ کردن این نوع مایعات به ظرف سوخت خودروها کار اصلی این دستگاه هاست.

سراسراي چهارم

اين سرسرا به عنوان فروشگاه، براي عرضه و فروش محصولات فرهنگي و هنري در نظر گرفته شده است. روي اغلب اقلام، تصويري از موزه بنزين خانه حک شده است، انواع کلاه، تي شرت، ليوان، ساعت، کيف دستي، ماشين هاي بازي کوچک و ... از جمله کالاي قابل عرضه هستند که بازديدکنندگان در صورت تمايل مي توانند با قيمت مناسب آنها را خريداري کنند.

ساختمان شماره «3» و محوطه موزه

در ضلع شمال شرقي موزه نيز، ساختمان چاي خانه قرار گرفته است که بازديدکنندگان مي توانند از بازديد در آنجا استراحت کنند. بخش ديگر موزه را فضاي باز و محوطه بيروني تشکيل مي دهد. در بدو ورود به موزه محوطه اي وسيع مزين به گيان و درختان بومي ديده مي شود. در اين فضا مجموعه اي از دستگاه هاي پمپ بنزين به ترتيب سال ساخت و بر اساس روند تکامل کنار هم چيده شده اند. قديمي ترين دستگاه، يک پمپ دستي شيشه اي مدرج ساخت 1925 ميلادي است که به شرکت انگليسي ساتم تعلق دارد. اغلب دستگاه هاي نمايش داده شده که تعداد آنها به 12 عدد مي رسد، ساخت شرکت هاي انگليسي، آمريکايي و ژاپني است که البته در ميان آنها محصولات کشورهاي آلمان، استراليا و هندوستان نيز ديده مي شود.