موزه فلک الافلاک لرستان

لبخند سبز - موزه مردم‌شناسي لرستان یا موزه فلک الافلاک به عنوان يکي از غني‌ترين موزه‌هاي مردم‌شناسي کشور در صحن دوم قلعه فلک‌افلاک در مرکز شهر خرم‌آباد قرار دارد. اين موزه پس از اولين موزه مردم‌شناسي لرستان که در سالهاي 63-1354 به همت مرکز مردم‌شناسي ايران و اداره فرهنگ و هنر وقت لرستان با عنوان «موزه مردم‌شناسي منطقه‌اي لرستان» در قلعه فلک‌الافلاک برپا بوده، دومين موزه مردم‌شناسي است که در 28 ارديبهشت سال 1381 در همين مکان افتتاح و در سال‌هاي 83/84 نيز بخش‌هاي موسيقي و نان به آن اضافه گرديد. طراحي و اجراي موزه توسط مهندس بهنام سيف‌الهي و علي‌رضا فرزين انجام شده است. پيکره‌هاي قرار گرفته در صحنه‌ها با ابتکار ناصر هوشمند وزيري استاد برجسته مجسمه‌سازي کشور ساخته شده و اجراي ماکت‌ها و گردآوري برخي از اشياي آن را از استاد محمدحسين آزادبخت و آقاي حشمت‌ آزادبخت انجام داده‌اند.
مکان موزه
قلعه تاريخي فلک‌افلاک با 5300 مترمربع مساحت، دو صحن، هشت برج، 300 جان‌پناه و چاهي به عمق 40 متر در بلنداي تپه‌اي باستاني در مرکز شهر خرم‌آباد واقع گرديده است. براساس آثار و شواهد به دست آمده و آثاري نظير گرداب سنگي، پل شکسته، آسياب گبري و ديگر بقاياي شهر باستاني شاپور خواست، ساخت اوليه اين بناي شکوهمند تاريخي را به زمان شاپور اول ساساني نسبت مي‌دهند. وجود چشمه آب گلستان در دامنه اين اثر تاريخي و قرار گرفتن آن بر فراز تپه‌اي صخره‌اي- خاکي و همچنين اشراف همه سويه آن بر دره تاريخي خرم‌آباد از ويژگي‌هاي قابل تعمق اين بنا است. اين بناي ارزشمند در دوره‌هاي گوناگون به نام‌هاي دژ شاپور خواست، سابر خواست، قلعه خرمآباد، قلعه والي، قلعه دوازده برجي، دژ سياه، قلعه فلک‌الافلاک،؛ قلعه سپه خوانده يا نوشته شده است. در ايام گذتشه به عنوان دژ، خزانه، مقر حکومتي، پادگان نظامي و زندان سياسي از آن بهره‌برداري شده است و سرانجام در سال 1349 به عنوان يک اثر نفيس فرهنگي- تاريخي به شماره 883 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد. در حال حاضر از اين مکان به عنوان موزه موقت مردم‌شناسي و باستانشناسي لرستان استفاده مي‌گردد.

بخش‌هاي موزه
موزه‌اي که هم‌اکنون پذيراي بازديدکنندگان و علاقمندان است با مجموعه‌اي از صحنه‌هاي طراحي شده و اشياء مربوط به زندگي بومي مردم لرستان که طي ساليان متمادي از مناطق روستايي، عشايري و شهري گردآوري شده‌اند، همراه با چيدماني متناسب با معماري داخلي اين بناي ارزشمند تاريخي در 12 بخش به نمايش گذارده شده است.
بخش 1- تولد، باورها و اعتقادات. روشنايي، کتابت، تعزيه، پوشاک سنتي زنان و مردان، کشاورزي، کولي‌ها، آهنگري + راهروي 1 (نمايشگاه عکس، طبيعت و مردم)
اين موزه با ويترين‌هاي مربوط به اشياي تولد باورها و اعتقادات و روشنايي آغاز مي‌گردد. اشيايي با باورهاي کهن نظير، طلسم‌ها، گژک (خرمهره‌ها)، آويزه‌هاي اسفن ديي (اسپند) قاب قرآن، ريش کل، پوپ خروس، سر کبک، گلوي گرگ، و انواع مهره‌هاي چشم زخم، چراغ گردسوز، لمپا، چراغ ميشي پيه‌سوز. ويترين ديگر مربوط به اين بخش اشياء مربوط به کتابت است که عبارتند از: نکانومه (عقدنامه) قديمي، اسناد مالکيت، قلمدان، جوهردان، قلم‌ني، کتاب‌هاي قديمي: شيرين و فرهان، هزار و يک شب، شاهنامه، حيات المتقين و...
ويترين تعزيه و طلسمات با مجموعه‌اي از اشياي مربوط به شبيه‌خواني و رمالي مانند: کلاه‌خود، تن‌پوش، زره، سپر، شمشير، نسخ خطي شبيه‌خواني انواع تعويذها، دعاها و ويترين پوشاک سنتي مردان و زنان با مجموعه‌اي از انواع سرپوش و تن‌پوش‌هاي زنانه و مردانه مانند: کت، گل و ني، مي‌نا، لچک، کلآونمدي (کلاه)، زيورآلات، شال، ستره، چوغا، قوه، کلنجه، يل، سرداري، جومه (پيراهن)، جليسقه (جليقه)، آژيه (نوعي پاپوش سنتي) در اين سالن قرار گرفته‌اند.
در قسمت انتهايي فضاهاي جانبي اين سالن، صحنه‌هايي از فعاليت زن و مرد کولي (خراط)، کشاورزان و مرد آهنگر به نمايش گذارده شده است.
صحنه کولي‌ها:
زن و مرد کولي (خراط) در حال تهيه ابزار و وسايل کشاورزي نظير: شن (آشير)، کم (نوعي الک، غربال).
صحنه کشاورزي: مرد کشاورز با گاوآهني (دار و برگ) در حين شخم زدن زمين است و در گوشه ديگر آن مرد کشاورز سوار بر خرمن کوب سنتي (چون) در حال کوبيدن خرمن گندم ديده مي‌شود.
صحنه مرد آهنگر:
در کنار کوره‌اي قديمي چهره مرد آهنگر، در حالي که پتک بر سندان مي‌کوبد در ميان مجموعه‌اي از دست ساخته‌هاي خود مانند: ابزار و يراق درهاي قديمي، لگام و رکاب اسب، انواع کرکيت (دفتين) جلوه‌اي ديگر به اين مجموعه بخشيده است.
نمايشگاه عکس طبيعت و زندگي
در اين نمايشگاه مناظر بديعي از طبيعت و زنگي بومي مردم لرستان به نمايش گذاشته شده است. آبشارها، سرابها، چهر‌هاي بومي، کشاورزي سنتي، صنايع دستي و دامداري از موضوعات اين نمايشگاه هستند.

بخش 2- مراسم عروسي
همراه با نواي شورانگيز ساز و دهل که در اين سالن به گوش مي‌رسد، صحنه‌هايي از مراسم بومي به نمايش گذارده شده است. صحنه آوردن عروس،سوار بر اسب تلميت شده (تزيين شده) و همراهي بستگان داماد (پا بيئي) و به پيشواز آمدن جمعي ديگر از خانواده داماد، صحنه رقص دسته جمعي مردان و زنان لر گرداگرد نوازندگان بومي، صحنه قرار گرفتن عروس و داماد در چيت جا (حجله‌گاه).
نمايشگاه عکس لرستان دوره قاجار
بيشترين عکسهاي مربوط به اين نمايشگاه مربوط به سران طوايف لر در دوره قاجار مي‌باشد. اين عکسها توسط عکاسان دارالخلافه قاجار در سال‌هاي 19-1318 هجري قمري، هنگامي که مسعود ميرزا حاکم لرستان را همراهي مي‌کرده‌اند، گرفته شده است. نگاتيوهاي اين تصاوير هم‌اکنون در آلبوم خانه سلطنتي کاخ موزه گلستان نگهداري مي‌شود.
بخش 3-  مشاغل سنتي، ظروف، جنگ‌افزارهاي بومي، زين و يراق اسب و سوارکاري
مجموعه اشياء و صحنه‌هاي فعاليت حرفه‌اي، جلوه‌اي از فناوري‌هاي سنتي مردم لرستان را به نمايش گذارده است. در زير طاق نماهاي اين سالن که يکي از وسيعترين فضاهاي داخلي قلعه است مجموعه‌اي از ظروف فلزي مخصوص پذيرايي از مهمانان، ابزار و يراق سوار کاري، جنگ افزارهاي بومي و صحنه‌هايي از پيکره پيشه‌وران سنتي نظير: مرد خراط در حال درست کردن وسايل چوبي و کار با گيره خراطي، مرد سراج در حال تهيه وسايل سوار کاري، مرد آژيه که در حال آماده ساختن آژيه (نوعي پاپوش محلي) و مرد ورشوساز (زنده ياد استاد ميناگر) در حال چکش‌کاري ظروف ورشو ديده مي‌شود.

بخش 4- مراسم سوگواري (پُرس)
در لرستان سوگ و سوگواري رابه گويش لري پُرس pors و در گويش لکي پِرس pers مي‌گويند. اجراي سنتي اين مراسم گوشه‌هايي از شاهنامه را تداعي مي‌کند. در اين سالن همراه با نواي چمري‌ساز و دهل طنين غمگنانه مويه‌ها که از سوز دل مادران به سوگ نشسته ايل برمي‌آيد، صحنه‌هايي از اين مارسم به نمايش گذارده شده است. مانند: علم‌هاي برافراشته سوگ، کتل نمودن (تزئين کردن) است متوفي، مردان پلاس‌پوش که به نشانه‌ي همدردي تکه‌اي از سياه چادر را بر دوش خود حمايل کرده‌اند (دوار اکول کردن)، زنان خسته روي با گيس‌هاي بريده، همچنين عکس‌هايي از مراسم تاز taze (سوگواري عشاير چهار لنگ بختياري در مرگ عزيزي که از دست رفته) و مراسم سوگواري ايام محرم خرم‌آباد از جمله موضوعاتي است که در اين سالن ديده مي‌شود.
بخش 5- سنگ‌گورها
در گورستانهاي قديمي لرستان با تاثير از تنوع فرهنگ بومي سنگ‌گورهاي گوناگوني قابل مشاهده است. برد ممکي bardmamaki (سنگ پستاني) برد شير (سنگ شير)، ميل بالا سر، برد بالا سر از جمله سنگ‌ گورهايي هستند که قديمي‌ترين آنها (برد ممکي) مربوط به دوره سلجوقيان بوده نمونه‌هايي از آنها در اين موزه قابل مشاهده است. ابعاد شکل و نوع نقوش اين سنگ گورها متناسب با موقعيت اجتماعي افراد بوده است و سنگ گور مردان و زنان نيز متفاوت مي‌باشد. نقوش مربوط به مرداني که در زمان حيات خود از جايگاه ويژه اجتماعي برخوردار بوده‌اند. عبارت است از مرد شکارچي و جنگ‌آور در حال تيراندازي و تاختن با اسب و ظروف مخصوص پذيرايي از مهمانان (آفتابه و لگن)، مردان مسلح، مهر و تسبيح و نقوش مربوط به زنان که داراي ويژگي هاي کدبانويي، پاکيزگي و پاکي بوده‌اند عبارت است از: دار قالي‌بافي، قيچي، شانه دوطرفه، آيينه، پرنده، اسب و سوار.
بخش 6- سالن نمايش
در اين سالن با ايجاد امکانات صوتي و تصويري، فرصتي فراهم شده است تا بازديدکنندگان بتوانند با جلوه‌هايي ديگر از فرهنگ و تاريخ لرستان آشنا شوند.
بخش 7- موتابي
موتابي يا نخ‌ريسي، يکي از صنايع قديم لرستان است که اکنون به دو شيوه تداوم دارد. موتابي با دوک (ديک) که بيشتر زنان عشاير براي بافت سياه چادر (دوار) و چيت با بهره‌گيري از موي بز انجام مي‌دهند و ديگر موتابي با چرخ که توسط استادکاراني در بازار قديمي بروجرد صورت مي‌پذيرد. صحنه‌هايي از اين دو شيوه موتابي در اين بخش قابل مشاهده مي‌باشد.

بخش 8- دست‌بافته‌هاي بومي
مجموعه صحنه‌هايي زنان بافنده لر و نمونه‌هاي به نمايش گذارده شده نشانگر نقش موثر زنان عشاير روستايي در خلق اين آثار است. از نقش ساده يک دوار dowar (سياه چادر) تا نقوش در هم تنيده يک هور آسمان hurasman (خورجين اسب) گستره‌اي از زنگ، نقش، فنون زندگي را به نمايش گذارده است.
گبه (قالي)، لي (گليم)، دوار (سياه چادر)، ماشته (جاجيم)، هور اسبو (خورجين اسب)، جل (روانداز چهار پايان)، خو آدو (نمکدان)، کشي (ريسمان پهن)، بَلَه تين (ريسمان کوتاه)، بوزينه (خورجين مخصوص حمل حبوبات)، ديک دو (جاي دوک نخ ريسي)، وچيت (چيغ)، بافته‌اي از ني و موي بز جهت محصور کردن اطراف سياه‌ چادر از جمله دست‌بافته‌هايي است که نمونه‌هايي از آنها همراه با کارگاه‌هاي واقعي و پيکره‌هاي انساني بافندگان آنها در اين سالن در معرض ديد علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند.
بخش 9- مسکن عشاير (سياه چادر) و فعاليتهاي زنان روستايي و عشاير
در گوشه‌اي از اين سالن نمونه‌اي از يک سياه‌چادر منطقه هوميان کوهدشت که در گويش محلي دوار (dowar) گفته مي‌شود در مقياس يک ششم با تمامي جزئيات، ابزار و وسايل زندگي عشاير برپا شده است. در قسمت ديگر آن همراه با آواي مشک‌زني پيکره‌هايي از زنان عشاير و روستايي که نقش به سزاي اين زندگي را به عهده دارند، در حال انجام فعاليت‌هاي روزمره زندگي مانند: مشک‌زني، تهيه دوغ و کره، سبدبافي، بن ريسي (نخ ريسي)، حمل هيزم، تهيه خوراک و بچه‌داري ديده مي‌شود.
بخش 10- موسيقي لرستان
به گواه اشياي مکشوفه مفرغي لرستان و آواهاي به يادگار مانده مويه‌ها و رقص‌هاي بومي که هنوز هم در ميان مردم اين سامان اجرا مي‌شود، موسيقي لرستان يکي از گنجينه‌هاي کهن موسيقي اقوام ايراني است. در اين بخش انواع سازهاي بومي لرستان نظير سرنا، کرنا، دهل، دوزله، بلور، کمانچه (تال)، تنبک (تمک) به نمايش گذاشته شده است. در ميان همين مجموعه تصاوير و پيکره‌هايي از اساتيد معاصر موسيقي لرستان نظير: زنده ياد عليرضا حسين‌خان، کمانچه‌نواز و بداهه‌خوان، امام قلي امامي (عزيزي) تنبور نواز، نجف علي ميرزايي کلام‌خوان و تنبور نواز اهل حق، شاه ميرزا مرادي سرنانواز شهير لرستاني که در اواخر عمر پرثمرش از سوي جشنواره آوينيون فرانسه لقب مرواريد اقيانوس را گرفت، همت علي سالم کمانچه‌نواز و ترانه‌سرا، پيرولي کريمي کمانچه‌نواز خلاق، توجه هر بيننده‌اي را به خود جلب مي‌کند. بازديدکنندگان مي‌توانند براي آشنايي بيشتر با موسيقي لرستان از سيستم‌هاي صوتي و تصويري موجود در اين بخش بهره جويند.
بخش 11- شکار
در گذشته‌اي نه چندان دور، شکار و شکارگري يکي از شيوه‌هاي معيشت و نشاني از منزلت اجتماعي افراد در جوامع ايلي بوده است. به لحاظ محدوديت مکاني اين موزه براي به نمايش گذاردن تنوع شکار و شکارگري در لرستان، تنها نمونه‌اي از شيوه شکار کبک که به وسيله ديي جومه dijoma (پرده‌اي رنگين) توسط شکارچي براي فريب دادن کبک‌ها در فصل زمستان به کار برده مي‌شود در معرض ديد علاقه‌مندان قرار گرفته است.
بخش 12- نان
تهيه خوارک به ويژه نان که يکي از نيازهاي حياتي بشر است در فرهنگ بومي مردم لرستان تا پيش از دست‌يابي به تکنولوژي جديد از تنوع بسياري برخودار بوده است. از انواع نان‌هايي که هنوز در برخي از نقاط دور افتاده روستايي و عشايري توسط اهالي پخته مي‌شود، مي‌توان نان تآويي towi (ساجي)، فطيره fatira، شلکينه، ناسکينه، نان کَلک (بلوط)، نان جو، نان تيري و ديگر نان‌هايي نظير: برساق، کليره و کلوا را که به مناسبت ايام نوروز يا مسافرت‌هاي دور و پذيرايي از مهمان و مراسم عروسي مورد استفاده قرار مي‌گرفته را نام برد. در اين بخش نمونه‌هايي از فن‌آوريهاي تهيه نان مانند: آسياب آبي، آسياب دستي (بردگلو bardgelo، دسر- دس‌هر dasar)، شيوه‌هاي پخت نان تآويي و تيري به همراه ظروف مربوط به نگهداري غلات و پخت نان در معرض نمايش گذارده شده است.