تکم‌گردانی، هنر فراموش‌شده آیینی آذربایجان شرقی

آیدا صالحی

صنایع دستی به عنوان جلوه‌ای اصیل از فرهنگ و تمدن هر منطقه نقش مهمی در حفظ و انتقال میراث فرهنگی به نسل‌های آینده ایفا می‌کنند. استان آذربایجان شرقی با پیشینه‌ای غنی و دیرینه همواره یکی از قطب‌های اصلی صنایع دستی ایران محسوب می‌شود. با این حال در میان انبوه هنرهای دستی این منطقه برخی از این صنایع به دلایل مختلف در معرض فراموشی و نابودی قرار گرفته‌اند. یکی از این صنایع دستی ارزشمند و در حال فراموشی تکم‌گردانی یا تکم‌چی‌گری است که روزگاری از محبوبیت ویژه‌ای در میان مردم آذربایجان برخوردار بود.

تکم‌گردانی یکی از آیین‌های سنتی و نمایشی آذربایجان شرقی است که در گذشته‌های دور به عنوان بخشی از مراسم نوروزی و شادمانی اجرا می‌شد. تکم‌چی‌ها هنرمندانی دوره‌گرد بودند که با استفاده از عروسکی به نام "تکم" به اجرای نمایش و خواندن اشعار محلی می‌پرداختند. این عروسک که معمولاً به شکل بز یا حیوانات دیگر ساخته می‌شد نمادی از باروری برکت و شادی بود و اجرای آن با استقبال گسترده مردم روبرو می‌شد.

تکم‌چی‌ها معمولاً در اواخر زمستان و همزمان با نزدیک شدن به نوروز با پوشیدن لباس‌های رنگارنگ محلی و به همراه سازهای سنتی از روستایی به روستای دیگر می‌رفتند و با اجرای نمایش‌های شاد و خواندن اشعار امیدبخش نوید بهار و سال نو را به مردم می‌دادند. این هنر نه تنها یک نمایش سرگرم‌کننده بلکه رسانه‌ای برای انتقال فرهنگ آداب و رسوم و اعتقادات محلی بود.

ساخت عروسک تکم نیاز به مهارت و دقت فراوان دارد و مواد اولیه آن عمدتاً از طبیعت اطراف تهیه می‌شود. بدنه اصلی از چوب‌های سبک و انعطاف‌پذیر مانند چوب بید یا گردو ساخته می‌شود. برای پوشش از پارچه‌های رنگارنگ محلی و پشم گوسفند برای ایجاد مو استفاده می‌شود. تزئینات شامل مهره‌های رنگی سکه‌های قدیمی و منجوق است و با استفاده از نخ‌های نازک اجزای عروسک قابلیت حرکت دارند.

متأسفانه این هنر ارزشمند در حال فراموشی است و عوامل متعددی در این روند تأثیر داشته‌اند. رشد شهرنشینی و تغییر سبک زندگی باعث کاهش تقاضا برای هنرهای سنتی شده است. زندگی ماشینی و مشغله‌های فراوان روزمره باعث شده این صنایع در اولویت دست چندم مردم باشد. غفلت مسئولان استانی از این میراث گرانبها و عدم ارائه حمایت‌های لازم یکی از دلایل اصلی فراموشی این هنر بوده است. بسیاری از هنرمندان به دلیل درآمد ناچیز و فروش نرفتن محصولاتشان به شغل‌های دیگر روی آورده‌اند. همچنین عدم انتقال دانش و مهارت‌های مربوط به ساخت و اجرای تکم به نسل جوان باعث شده این هنر به تدریج به فراموشی سپرده شود.

برای نجات این هنر ارزشمند از خطر فراموشی راهکارهای متعددی پیشنهاد می‌شود. ثبت این هنر در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی و بین‌المللی می‌تواند به حفظ و معرفی آن کمک کند. ایجاد کارگاه‌های آموزشی برای آموزش این هنر به نسل جوان و علاقه‌مندان می‌تواند در انتقال این هنر به نسل‌های آینده مؤثر باشد. ایجاد بازارچه‌های دائمی صنایع دستی و توسعه فروش اینترنتی می‌تواند به رونق اقتصادی این هنر کمک کند. همچنین پرداخت وام کم‌بهره بیمه تأمین اجتماعی و تضمین خرید محصولات توسط دولت می‌تواند به ادامه فعالیت هنرمندان کمک کند.

احیای این هنر می‌تواند تأثیرات مثبت فرهنگی و اجتماعی متعددی داشته باشد. حفظ و انتقال این هنر به نسل‌های آینده به حفظ هویت فرهنگی منطقه و تقویت غرور ملی کمک می‌کند. توسعه این هنر می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان و کاهش بیکاری در منطقه منجر شود. همچنین تبدیل این هنر به یک جاذبه گردشگری می‌تواند به توسعه صنعت گردشگری منطقه و افزایش درآمدهای محلی کمک کند.

تکم‌گردانی به عنوان یکی از صنایع دستی اصیل و ارزشمند آذربایجان شرقی نه تنها یک هنر نمایشی بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این منطقه است. حفظ و احیای این هنر نیازمند عزم ملی و همکاری همه جانبه مسئولان هنرمندان و مردم است. با اجرای برنامه‌های مدون و ارائه حمایت‌های لازم می‌توان این هنر ارزشمند را از خطر فراموشی نجات داد و آن را به عنوان میراثی ماندگار به نسل‌های آینده منتقل کرد. همانطور که در دیگر صنایع دستی استان مشاهده می‌شود این هنر نیز می‌تواند با بهره‌گیری از پتانسیل‌های گردشگری و تبلیغات مناسب دوباره جایگاه خود را بازیابد و در توسعه اقتصادی و فرهنگی منطقه نقش آفرینی کند.