نخل گردانی آئین عزاداری از عهد ساسانی

مهدی صالحی

لبخند سبز - نَخْل‌ْگَردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین(ع) در عزاداری روز عاشورا برگزار می‌کنند. در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شال‎های رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محل‎هایی که در آن عزاداری محرم برگزار می‌شود توسط مردم حمل می‌گردد.

برخی از مورخین سابقه نخل را به قبل از اسلام و زمان ساسانیان و مرتبط با سوگواری سیاوش می‌دانند. قربانی کردن گوسفند، دود کردن اسفند، سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و… از آیین‌های جانبی این مراسم بزرگ و سنتی است.اما برخی دیگر اعتقاد دارند استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوت‎گردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمی‎گردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است. برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.

نخل‌ها در طول مدت سال در مقابل یا داخل حسینیه‌ها نگهداری می‌شوند. در اجرای این مراسم باشکوه تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی شهرها این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود به گونه‌ای که بلند کردن هر پایه نخل برای طایفه خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را ندارد و معمولاً این حق موروثی است.

علت این نام‌گذاری به‌طور دقیق مشخص نیست و شاید مهم‌ترین دلیل رواج این اسم، روایاتی است که در آن‌ها بیان شده پیکر امام حسین (ع) روی شاخه‌های درخت خرما، به‌سمت محل دفن حمل شده است. دلیل دیگر انتخاب نام نخل گردانی شاید این است که اشکال قدیمی تابوت را از چوب و برگ درخت خرما می‌ساختند و حتی شاید به‌دلیل تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران باشد. از طرفی همان طور که در قرآن ذکر شده است؛ شهدا زنده‌اند و نزد پروردگار خود روزی می‌خوردند؛ بر اساس همین آیه و تفکرات اسلامی، نخل نیز در نمادشناسی درختان، برای بیان شادی انسان استفاده می‌شود و درخت حیات است. شاید به همین دلیل است که اسم نخل بر اتاقک چوبی این مراسم گذاشته شده است.

آیین نخل‌گردانی در یزد، تفت، زارچ، مهریز و اشکذر در استان یزد، کاشان ،نطنز، زواره و طرق‌رود در اصفهان، طبس، گناباد، فردوس و سرایان در خراسان، شاهرود در سمنان، استهبان در فارس، زیارت کیلان در تهران، اورطه‌دشت و آمل در مازندران، تفرش در مرکزی و بسیاری نقاط دیگر ایران برگزار می‌شود.

در شهرهای مختلف، شیوهٔ اجرا، نوع تزئین و تعداد نخل‌ها فرق می‌کند. شکل ظاهری نخل به صورت یک جناغ قوسی شکل است. برخی نخل‌ها بیش از یک تن وزن دارد. بستن نخل‌ها با مهار تمامی چوب‌های نخل با مهارت خاصی توسط نخل بند انجام می‌شود. این مراسم‌های نخل‌گردانی در اکثر مناطق کشور اجرا می‌شود.

هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا‌ دانسته‌اند‌ که این نماد‌ها عبارتند از:

چوب نخل، نماد پیکر امام حسین(ع).

سیاه‌پوش کردن، نماد اعلام سوگواری و ماتم.

شمشیر و نیزه‌، نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین(ع).

سرو نخل، نماد قد‌ و قامت‌ علی اکبر(ع).

آینه نماد نور‌ وجود‌ امام حسین(ع).

علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانه ‎هایی که به ابوالفضل العباس(ع) اشاره دارد.

پارچه‌های زینتی‌ نماد حجله قاسم بن حسن.

زنگ‌هایی‌ که‌ قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین(ع).

عزاداری ‌که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان.

سر‌ طوق‌ بالای‌ نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع).

امروزه نخل‌هایی با‌ این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود