رازهای پشت پردهٔ «سوپر من، خدایان و هیولاها» از جهان چهارم تا هند و پاکستان

مهدی صالحی

لبخند یبز - «سوپرمن، خدایان و هیولاها» به کارگردانی جیمز گان فراتر از یک بازسازی سینمایی بیانیه‌ای انسان‌گرایانه در عصری آکنده از آشوب‌های سیاسی و فرهنگی است. این فیلم که سنگ بنای دنیای سینمایی جدید دی‌سی محسوب می‌شود با هوشمندی، میراث اسطوره‌ای سوپرمن را احیا کرده و آن را به نمادی زنده از امید در دنیای مدرن بدل می‌سازد. گان از یک سو با احترام به سینمای کلاسیک ریچارد دانر و کمیک‌های دهه ۳۰میلادی و از سوی دیگر با خلق زبانی تصویری که مخاطب امروز را  مورد خاطب قرار می‌دهد، در این اثر موفق می‌شود توازنی استثنایی میان نوستالژی و نوآوری ایجاد نماید.

در مرکز این روایت دیوید کورنسوت در دو نقش کلارک کنت و سوپرمن حضوری به یادماندنی دارد. بازی او ترکیبی کم‌نظیر از قدرت فیزیکی و آسیب‌پذیری انسانی است؛ سوپرمنی که نه یک ناجی دست‌نیافتنی که موجودی درگیر تناقض‌های وجودی است. صحنه مصاحبه او با لوئیس لین با بازی خوب ریچل بروسناهان، از نقاط اوج فیلم محسوب می‌شود جایی که تردیدهایش درباره مسئولیت ابرانسانی‌اش را فاش می‌کند.

بروسناهان نیز هوشمندانه‌ترین تجسم این شخصیت پس از مارگوت کیدر را ارائه می‌دهد؛ زنی که با جسارت یک خبرنگار جست‌وجوگر روابط قدرت را به چالش می‌کشد.

در مقابل نیکولاس هولت در نقش لکس لوتر شروری مدرن و ترسناک است؛ آمیزه‌ای از نبوغ علمی و خودشیفتگی بیمارگونه که ارتش «ترول‌های مجازی» او کنایه‌ای تیز به پروپاگاندا در عصر دیجیتال است.

داستان فیلم حول محور حمله کشور خیالی «بوراویا» به «جرهانپور» می‌چرخد اما این طرح ظاهراً ساده لایه‌های نمادین پیچیده‌ای را در خود پنهان دارد. نام‌های این کشورها تصادفی نیستند، بوراویا ترکیبی از واژه‌های اسلاوی به معنای «سرزمین جنگ‌طلبان» و جرهانپور ترکیبی از ریشه‌های سانسکریت و فارسی به معنای «شهر ریشه‌داران» استعاره‌هایی از تاریخ استعمار و تنش‌های ژئوپلیتیک معاصرند. تقسیم جرهانپور به دو بخش هم یادآور تجزیه هند در ۱۹۴۷و طرح‌های تجزیه ایران در دوره قاجار است در حالی که نفت این سرزمین نمادی از منابع خاورمیانه محسوب می‌شود.

گان در بخش فانتزی فیلم با خلق «جهان چهارم» نقدی چندلایه به فضای مجازی ارائه می‌دهد. زندان‌های شیشه‌ای این جهان که ساکنانش در معرض دید دائمی هستند استعاره‌ای تکان‌دهنده از پروفایل‌های شبکه‌های اجتماعی‌اند. شخصیت «باربی» که در نمایش دائمی «خود ایده‌آل» محبوس است تجسم سلبریتی‌های عصر دیجیتال است و سیاه‌چاله‌ها ارجاعی به الگوریتم‌های بلعنده داده های ما در فضای مجازی است که به عنوان کالایی ارزشمند توسط برخی سودجویان داد و ستد می‌شود، حتی میمون‌های تولیدکننده هشتگ‌های دروغ نماد ماشین‌های پروپاگاندا در رسانه‌های امروزند.

از جنبه فنی فیلم دستاوردهای قابل توجهی دارد. طراحی تولید متروپلیس با تلفیق معماری آرت دکو و نورپردازی نئونی احیای باشکوه زیبایی‌شناسی کمیک‌های کلاسیک است. ساختمان «دیلی پلنت» که ترکیبی از سبک گوتیک و شیشه‌های مدرن است به «کلیسای حقیقت» در عصر رسانه بدل شده که به دنبال اخبار واقعی می‌گردد.

صحنه‌های نبرد با کایجوی غول‌پیکر از نظر جلوه‌های بصری خیره‌کننده‌اند اگرچه ناهماهنگی‌هایجلوه های رایانه ایدر صحنه‌های پرواز نقطه ضعفی محسوس است. موسیقی فیلم نیز با تلفیق تم کلاسیک جان ویلیامز موتیف‌های حماسی جان مورفی و سنتزایزرهای مدرن دیوید فلمینگ نوستالژی را به شیوه‌ای اصیل احیا می‌کند.

فیلم سوپرمن درعمیق‌ترین لایه خود به تقابل علم و اخلاق می‌پردازد. لکس لوتر در نقش «فاوست مدرن» با پروژه «پرومته» ارجاع به اسطوره یونانیکه با دادن آتش به انسان که نماد علم است عذاب دائمی را برای خود خرید، نشان می‌دهد که پیشرفت علمی بدون وجدان چگونه می‌تواند ویران‌گر باشد.

در مقابل سوپرمن با انتخاب والدین زمینی به جای میراث کریپتونی پیام نهایی فیلم را فریاد می‌زند: «هویت را انتخاب‌های اخلاقی می‌سازند نه اصالت خونی». این گزاره پاسخی به فلسفه نیچه است و ابرانسان را نه حاکم که خدمت‌گذار بشریت معرفی می‌کند.

با وجود ضعف‌هایی چون شخصیت‌پردازی سطحی برخی قهرمانان فرعی «خدایان و هیولاها» اثری ضروری برای دوران ماست. گان ثابت می‌کند سوپرمن با آن پیام انسان‌گرایانه هنوز زنده است.

این فیلم نه فقط احیای یک اسطوره سینمایی که پاسخی به پرسش فریتز لانگ در «متروپلیس» (۱۹۲۷) است: «میان مغز (علم) دست (صنعت) و دل (انسانیت) باید واسطه باشد». در جهانی که امید به کالایی نایاب بدل شده سوپرمن گان نخ تسبیحی است که مهره‌های فروپاشیده انسانیت را به هم پیوند می‌زند.