لبخند سبز - با شنیدن عبارت شهرهای زیرزمینی، چه تصویری در ذهن‌تان شکل می‌گیرد؟ شاید به غار فکر کنید یا چیزی شبیه قنات برای‌تان تداعی ‌شود. یا شاید یاد قصه و کارتون‌های بچگانه‌ای بیفتید که برای سرگرمی، افسانه موجودات زیرزمینی را برای‌تان تعریف کرده‌اند. بعید هم نیست زمانی خبر کشف یک شهر زیرزمینی باستانی در گوشه‌ای از دنیا به گوش‌تان خورده‌ باشد اما خیلی محتمل نیست که چیزی درباره شهرهای زیرزمینی ایران شنیده ‌باشید. فرار از مخاطرات زندگی روی زمین و پناه بردن به شهرهای دستکند(کنده شده با دست) زیرزمینی، راهکاری است که بشر خیلی پیش از ارتفاع‌زده شدن شهرها، به ‌کار می‌برده ‌است. در ایران هم مثل تمدن‌های کهن دیگر، شهرهایی مخفی زیر زمین ساخته می‌شدند تا در مواقع ناامنی و جنگ، کارکرد دفاعی داشته ‌باشند یا پناهگاهی باشند دربرابر ناملایمت‌های طبیعی. معماری این سکونتگاه‌های دور از دسترس چنان پررمزوراز و پیچیده بوده‌اند که به‌حق «درخشش تمدن در اعماق زمین» خوانده می‌شوند، اما با این‌ حال ما چیزهای زیادی درباره این نمونه‌های درخشان تمدن زیرزمینی نمی‌دانیم. در پرونده امروز با چند تا از معروف‌ترین شهرهای زیرزمینی ایران، امکانات و کاربردشان آشنا می‌شوید که هرساله مقصد گردشگر ی بسیاری از گردشگر ان داخلی و خارجی است.

نوش آباد کاشان

نوش آباد که اسمش را از «انوشیروان ساسانی» گرفته، معروف‌ترین شهر زیرزمینی ایران است؛ شهری سه‌طبقه در عمق چهار تا ۱۶متری زمین با دالان‌های پیچ‌درپیچ و ساختاری پیچیده که خیلی اتفاقی اواسط دهه ۸۰، هنگام کندن چاه برای یک خانه کشف شد! طول نوش‌آباد، حدود ۴کیلومتر تخمین زده می‌شود و علت طبقاتی بودنش را کارکرد متفاوت هریک از طبقه‌ها می‌دانند؛ طبقه اول، دالان‌هایی تودرتو بوده برای گمراه کردن بیگانه‌هایی که به شهر هجوم می‌آوردند. طبقه دوم و سوم هم جایی بوده برای پناه گرفتن و ذخیره کردن خوراک در مواقع خطر. اگر شما هم رابطه دوستانه‌ای با فضاهای تنگ و محصور ندارید، احتمالا از تصور زندگی در طبقات نوش‌آباد، احساس خفگی بهتان دست می‌دهد اما معماران نوش‌آباد، غیر از جنبه امنیتی حواس‌شان به آسودگی شهر هم بوده ‌است. ارتفاع داخلی طبقات درست به‌اندازه متوسط قد ساکنان درنظر گرفته شده‌ یعنی بین ۱۷۰ تا ۱۸۰سانتی‌متر و چاه‌هایی هم برای تهویه هوا در آن تعبیه شده‌ است. ورودی شهر اما بنا به‌دلایل امنیتی آن‌قدر کوچک بوده که فقط به ‌قدر یک نفر آن‌هم به‌طور خمیده جا داشته ‌است. این ورودی تنگ‌وتاریک چطور راه را برای فرار مردم از حمله ناغافل دشمن، باز می‌کرده ‌است؟ خب هر خانه‌ یک راه مخفی پنهان ‌شده در اصطبل یا تنور داشته که به زیرزمین می‌رسیده ‌است. حمام و مسجد و قلعه شهر هم به پناهگاه راه داشته‌اند برای مواقعی که مردم در اماکن اجتماعی شهر، از هجوم بیگانگان غافلگیر می‌شده‌اند. زندگی در نوش‌آبادِ زیرزمینی، موقتی بوده و هروقت که شهر از خطر خالی می‌شده ‌است، مردم به‌ خانه‌های‌شان برمی‌گشتند اما برای همان پناه‌ بردن گاه‌به‌گاه هم امکانات کافی – متناسب با دوره زمانی- فراهم بوده ‌است؛ چراغ‌های پیه‌سوز به‌کاررفته در حفره‌های دیواری، راه دسترسی به پایاب‌های قنات برای تأمین آب، انبار غذا در چاهک‌های کم‌عمق و سرویس ‌بهداشتی. در سراسر شهر هم در گوشه وکنارتله‌هایی کار گذاشته شده‌ بوده تا اگر دشمنِ ناآشنا به راه و چاه نوش‌آباد وارد شهر شد، گیر بیفتد و آرزوی دست‌درازی به مال و جان این مردم زیرک را با خود به گور ببرد.

سامن

در نزدیکی ملایر استان همدان، در دل زمین، شهری پنهان شده که روزگاری برای خودش بروبیایی داشته ‌است. سامن که قدمتش به پیش از دوره اشکانی می‌رسد، جایی بوده برای عبادت و برگزاری مراسم مذهبی. بعدها تا مدتی به‌عنوان گورستان برای تدفین قربانیان مذهبی و آرامگاهی برای بزرگان ادیان مختلف ‌کاربرد داشت و زمانی هم کارکرد پناهگاه در مواقع جنگ و خطر پیدا کرد. از آن‌ جایی ‌که همیشه و در هر دوره‌ای باور به آیین‌های غیررسمی چالش ایجاد می‌کرده، یکی از کارکردهای رایج شهرهای زیرزمینی، وجه مذهبی آن‌ها بوده ‌است. اگر شانس دیدار با سامن را پیدا کنید، خواهید دید که ضربات پتک و چکش بر جان سخت سنگ و صخره، چه شگفتی‌هایی به ‌بار آورده‌است؛ دالان‌های تودرتو و اتاق‌های کوچک که با راهرو به‌هم متصل‌اند، آن‌هم در فضایی به‌وسعت ۳ هکتار در عمق ۳ تا ۶متری زمین که دسترسی به آن‌ برای بازدید هم آسان نیست چه برسد به ساختنش! اما بشنوید از ماجرای کشف سامن که مثل همه شهرهای زیرزمینی دیگر، تصادفی از دل زمین بیرون آمده‌است.

ماجرا از آن قرار است که اداره مخابرات استان همدان در دهه ۸۰ تصمیم می‌گیرد کابل‌های فیبر نوری را از زیر زمین رد کند. کندن زمین، بی‌خبر از همه‌جا، شروع می‌شود و گنجینه سامن سربر می‌آورد و همه را غافلگیر می‌کند. البته محلی‌ها پیشتر خبر داده ‌بودند که زیرِ زمین خبرهایی هست اما تا آن موقع کارشناسان نتوانسته‌بودند راهی برای ورود به شهر زیرزمینی احتمالی پیدا کنند. اما فیبر نوری سبب خیر می‌شود و تیمی شامل متخصصان باستان‌شناسی و انسان‌شناسی راهی منطقه می‌شوند و آرام‌آرام گردوغبار تاریخ از صورت بخش‌های مختلف سامن پاک می‌شود.

از ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری شهر، اتاق‌های قرینه آن است که راه‌نابلدان را گیج و گمراه می‌کند؛ به‌علاوه دریچه‌هایی شبیه ‌تنور که با درپوش‌های سنگی محصور و غیرقابل ‌نفوذ می‌شده‌اند و یک‌جور ورود و خروج اضطراری بوده‌اند. بخش‌هایی از سامن اما همچنان رازآلود باقی‌ مانده‌اند مثل سازه‌هایی آخورمانند که درغیاب آثار فضولات حیوانی، فرضیه آخور بودن‌شان منتفی است اما هیچ توضیح دیگری هم درباره کارکردشان وجود ندارد.

تفرش

تفرش در استان مرکزی با مساحت ۱۵۰هکتاری‌اش بزرگ‌ترین شهر زیرزمینی ایران – تا الان- به ‌شمار می‌رود. البته از آن ‌جایی ‌که کاوش در تفرش تازه سه سال است که آغاز شده، بخش‌های زیادی از آن هنوز نامکشوف مانده و چه‌بسا که در سال‌های آینده خبرهای هیجان‌انگیزی از این دستکند مهم در ایران و خاورمیانه بشنویم. آن‌چه تا امروز از تفرش می‌دانیم، این است که مطبق (تا امروز هفت طبقه آن کشف شده) است، تا اواخر دوره سلجوقی فعال بوده و بعد از آن به‌دلیل پر شدن چاه‌های ارتباطی‌اش تا مدتی متروکه شده‌ اما بعدها در دوره ایلخانی تا قاجار مجدد از آن استفاده می‌شده است. نکته جالب درباره تفرش این است که شواهد می‌گویند احتمالا این شهر زیرزمینی به روستاهای نزدیک هم راه داشته و وسعتش بسیار بیشتر از چیزی است که تا الان تخمین زده شده‌ است. باستان‌شناسان درباره کاربری تفرش هم چندان مطمئن نیستند، چون هنوز محوطه به‌طور کامل کاوش نشده اما براساس نشانه‌های فعلی به‌نظر می‌رسد این شهر در دوران پیش از اسلام، کارکرد پرستشگاه داشته و بعد از اسلام در زمان حمله مغول به‌عنوان پناهگاه به‌کار می‌رفته ‌است.

ارزانفود

همدان به مجموعه معماری‌های دستکندش شهرت دارد، پس عجیب نیست که در فهرست ما اسمش تکرار شود. ارزانفود همدان، یکی دیگر از شهرهای زیرزمینی این استان است با این تفاوت که این‌ یکی رازهای سربه‌مهر بیشتری دارد. کسی نمی‌داند در ارزانفود دقیقا چه خبری بوده ‌است! اواخر دهه ۸۰، وقتی معدن‌کاران در نزدیکی روستای ارزانفود، به ‌دنبال «سیلیس» – یک‌ نوع عنصر سخت و پرکاربرد در صنعت- مشغول حفاری‌های معدنی بودند، به شهری زیرزمینی برخورد کردند.

در عمق ۳ تا ۵متری این منطقه، در محوطه‌ای ۵هکتاری اتاق‌های کوچک و بزرگ با سکوهای سنگی و تزییناتی منحصربه‌فرد وجود دارد که البته اطلاعات دقیقی از کاربردشان به ما نمی‌دهند. ما حالا می‌دانیم که شهرهای زیرزمینی بنا به چه دلایلی ساخته می‌شده‌اند، پس چه دلیلی دارد که ارزانفود را یک‌ جور پناهگاه ندانیم؟ قضیه این است که ارزانفود، به‌عنوان یک مجموعه واحد و یکپارچه طراحی شده‌ و فاقد ویژگی‌های پناهگاهی رایج در شهرهای زیرزمینی است. کاوش‌های باستان‌شناسی که در پنج کارگاه در بخش‌های مختلف شهر انجام شده ‌است، می‌گوید هر کارگاه چند اتاق متصل به‌هم دارد و در بعضی از قسمت‌ها، تک‌اتاق‌هایی وجود دارد با ورودی مستقل. پیچیدگی شهر از یک طرف و مورداستفاده بودنش در دوره‌های تاریخی مختلف از طرف دیگر، تشخیص هدف اولیه از ساختش را دشوار کرده‌ است.

با این‌ حال حدس‌هایی وجود دارد مبنی ‌بر کارکرد حکومتی شهر. باستان‌شناسان معتقدند ارزانفود در دوره اشکانی ساخته شده‌ و در دوره‌های سلجوقی، ایلخانی‌، تیموری و صفوی هم به‌کار می‌رفته‌است. آن پایین، غیر از رازهای فاش‌نشدنی، نمونه‌های حیرت‌انگیز معماری هم پنهان شده ‌است؛ یک کانال آب زیرزمینی که در بیشتر بخش‌های شهر جریان داشته، به‌ علاوه حوضچه‌هایی که به‌واسطه شیارهای سنگی، آب داخل آن‌ها کشیده می‌شده ‌است. کارشناسان می‌گویند احتمالا یک‌ نوع سیستم تصفیه‌کننده آب بوده‌ است. وجود دریچه‌هایی در سقف که حکم هواکش را داشته‌اند هم از دلایل دیگری است که باید به ‌احترام سازندگان ارزانفود، کلاه از سر برداشت.

تهیق

هرچه ارزانفود، مرموز است و درباره تاریخچه‌اش نم پس نمی‌دهد، تهیق به همان اندازه رو راست است و سفره دلش را پیش همه پهن می‌کند. اگر گذرتان به روستای تهیق از توابع شهرستان خمین استان مرکزی بیفتد، این شهر زیرزمینی حرف‌های زیادی برای گفتن به شما خواهد داشت. مثلا برای‌تان تعریف می‌کند که در اواخر دوره ایلخانان و اوایل سلجوقیان ساخته شده‌ و کاربری‌های گوناگون داشته ‌است؛ هم سکونتگاهی بوده برای زندگی فصلی -وقتی طبیعت، سر ناسازگاری پیدا می‌کرده- و هم پناهگاهی برای مواقعی که دشمن حمله می‌کرده‌ یا اختلافات قومی و قبیله‌ای بالا می‌گرفته ‌است. تهیق، از زیباترین دستکندهای ایران است و با تبعیت از فرم طبیعی زمین، نمونه اعلای معماری در بستر کُنگلومرایی به ‌شمار می‌رود.

کنگلومرا، نوعی سنگ رسوبی است تشکیل‌ شده از به‌هم پیوستن و جوش خوردن قلوه‌سنگ‌های کوچک که ذرات گل و آهک لابه‌لای آن‌ها قرار گرفته‌اند و ملاط خیلی مستحکم و مقاومی می‌سازند. تهیق را که حالا تبدیل به منطقه گردشگر ی خمین شده‌ است، خود اهالی روستا در سال ۸۴ کشف کرده‌اند. به ‌نظر می‌رسد دهه ۸۰، دهه طلایی سربرآوردن شهرهای زیرزمینی در ایران بوده ‌است. برای دیدار با تهیق باید در خمین، به‌سمت دهستان خرمدشت بروید و در جاده فرعی برانید تا برسید به امامزاده «زینب‌ خاتون». در محوطه امامزاده، دریچه‌ای پیدا خواهید کرد که به راهرویی تاریک می‌رسد. از پله‌ها که پایین بروید، به سالن بزرگی می‌رسید محصورشده با چندین اتاق. از اتاق‌ها که بگذرید، دالانی پیچ‌درپیچ سر راهتان سبز می‌شود که باید با کمر خمیده از آن رد شوید و حواس‌تان به چاه‌های اطراف هم باشد. در خمین، غیر از تهیق زیبا و شگفت‌انگیز، شهرهای زیرزمینی دیگری هم وجود دارد که به‌اندازه آن معروف نشده‌اند؛ «قورچی ‌باشی»، «رباط آغاچ»، «نازی» و «فرنق»، روستاهای دیگری هستند که در دل خودشان قصه‌هایی از زندگی پیشینیان پنهان کرده‌اند.