طجرشت؛ تاریخ مصور یک محله، گرفتار صدایی خشن

مهدی صالحی

لبخند سبز - «طجرشت» در ژانر مستند تاریخی آرشیو محور جای می‌گیرد؛ ژانری که انسجام روایت بیش از هر چیز به کیفیت مواد آرشیوی و نحوه بازآفرینی آن‌ها وابسته است. فیلم از این منظر واجد نقاط قوت قابل توجهی است اما در سطح روایت‌گری صوتی با چالشی جدی مواجه می‌شود و تلاش می کند تاریخ تجریش را از ریشه‌های پیش از صفویه تا امروز با اتکا به تصاویر آرشیوی و بازسازی بصری گذشته روایت می‌کند.

فیلم با نریشن آغاز می‌شود؛ نریشنِ حادثه‌ محور درباره سیل تجریش و کشته شدن ۳۰۰ نفر در سال ۱۳۶۶. این شروع از حیث انتخاب سوژه واجد ظرفیت دراماتیک است اما اجرای آن با صدایی نامناسب و لحنی متکلف، مخاطب را از همان ابتدا از تصویر جدا می‌کند. استفاده از شیوه کهن ادبیات فارسی در گفتار متن نه تنها به فضا کمکی نمی‌کند، بلکه به‌ تدریج به مانعی در مسیر ارتباط با داده‌های تاریخی بدل می‌شود. حفظ این لحن تا پایان فیلم، بزرگ‌ترین ضعف روایی طجرشت است؛ ضعفی که حتی غنای بصری اثر نیز قادر به جبران کامل آن نیست.

در مقابل، کار با آرشیو از نقاط قوت اصلی فیلم است. تصاویر و عکس‌های تاریخی تجریش از دوران صفویه تا امروز با دقت انتخاب شده‌اند و به ‌درستی در مسیر روایت تاریخی چیده می‌شوند. فیلم موفق می‌شود بدون شتاب ‌زدگی سیر شکل ‌گیری این منطقه را نشان دهد از آغاز پیدایش تا تبدیل شدن به محل تفریح تهرانی‌ها، بازارها، کوچه‌ها و حیات اجتماعی پیرامون آن. تدوین مناسب پیوند میان تصاویر را حفظ می‌کند و مانع از پراکندگی زمانی می‌شود.

استفاده از هوش مصنوعی برای متحرک ‌سازی و بازسازی عکس‌های قدیمی یکی از جسورانه‌ترین تصمیم‌های فیلم است. این تکنیک اگر چه خطر اغراق و جعل حس تاریخی را در خود دارد، در «طجرشت» عمدتاً در خدمت آشنایی‌زدایی عمل می‌کند و به مخاطب اجازه می‌دهد گذشته را نه به‌ عنوان یک تصویر منجمد بلکه به ‌مثابه فضایی زنده تجربه کند. بازسازی کوچه‌ها، بازار تجریش و مغازه‌ها به روایت عمق بصری می‌بخشد بی‌آنکه ادعای بازسازی دراماتیک داشته باشد.

تصویربرداری معاصر، موسیقی متن قابل قبول و ریتم کنترل‌شده، همگی نشان از یک تولید حرفه‌ای دارند. با این حال فیلم بیش از آنکه تاریخ را روایت کند، آن را بازگو می‌کند. مصاحبه یا لایه تحلیلی کم است و آرشیو، به‌ جای دریچه ورود به گفت‌وگو در چارچوب توصیف باقی می‌ماند.

در نهایت طجرشت مستندی دیدنی و آموزنده است که ارزش خود را بیش از همه از آرشیوی غنی و بازسازی‌های هوشمندانه می‌گیرد اما با انتخاب نریشن و لحن گفتار بخشی از ظرفیت ارتباطی‌اش را از دست می‌دهد. فیلم خانه‌ای مستحکم از تصویر می‌سازد اما صدای ساکن در آن گاه ناهماهنگ با زمانه است.