از دعوای ساندویچ تا بیانیه اتمی در تنها کنار هم

مهدی صالحی

لبخند سبز - «تنها کنار هم» مستندی در ژانر مستند اجتماعی است که به روایت یک خانواده قزوینی در روزهای جنگ دوازده‌روزه می‌پردازد؛ خانواده‌ای که در خانه مانده‌اند، با جزئیات روزمره درگیرند و در پایان، ناگهان با بیانیه‌ای سیاسی مواجه می‌شویم که مسیر فیلم را به‌کلی تغییر می‌دهد.

در مستندهایی که مدعی پیوند فرم و محتوا هستند، انتخاب‌های فنی باید حامل ایده مرکزی باشند و به‌طور ارگانیک آن را تقویت کنند. «تنها کنار هم» اما دقیقاً در همین پیوند دچار گسست است. فیلم از نظر فرمی، به مجموعه‌ای از انتخاب‌های خنثی و بی‌امضا بسنده می‌کند؛ قاب‌بندی‌ها معمولی‌اند، نورپردازی کارکردی صرف دارد و هیچ نشانی از تلاش برای ساختن معنا از دل تصویر دیده نمی‌شود. این سادگی اگر آگاهانه و در خدمت محتوا بود، می‌توانست به نوعی واقع‌گرایی خام منجر شود؛ اما در اینجا، نه سبک بصری حامل معناست و نه محتوا توان استفاده از این سادگی را دارد.

ریتم فیلم ، در ظاهر مناسب است، اما این تناسب بیشتر حاصل فقدان اوج و فرود است تا طراحی آگاهانه. صحنه‌هایی از دعوای بچه‌ها بر سر ساندویچ یا گفت‌وگوهای پراکنده خانوادگی، بدون آنکه به تجربه زیسته جنگ یا اضطراب جمعی آن ارجاعی بدهند، صرفاً ثبت می‌شوند. جنگ، کهبستر زمانی فیلم است، در سطح باقی می‌ماند و هیچ‌گاه به درون خانه یا روابط نفوذ نمی‌کند. اینجاست که محتوا از فرم طلب معنا می‌کند، اما فرم پاسخی برای آن ندارد.

در حوزه صدا، ضعف پیوند فرم و محتوا آشکارتر می‌شود. دیالوگ‌ها بیشتر حالت اطلاع‌رسانی دارند تا گفت‌وگو؛ صدا نه شخصیت می‌سازد، نه تنش ایجاد می‌کند و نه فضای روانی خانه را شکل می‌دهد. موسیقی یا طراحی صوتی نیز نقشی در جهت‌دهی احساسی ندارد و فیلم عملاً از یکی از مهم‌ترین ابزارهای پیونددهنده فرم و معنا محروم می‌ماند.

نقطه بحرانی فیلم، پایان‌بندی آن است. بیانیه مادربزرگ روشندل درباره ضرورت داشتن بمب اتم، ناگهان فیلم را از ثبت یک زندگی روزمره به موضع‌گیری سیاسی پرتاب می‌کند؛ بی‌آنکه فرم، زمینه‌سازی لازم را انجام داده باشد. نه تصویر، نه صدا و نه روایت، هیچ‌کدام مقدمات این جهش معنایی را فراهم نکرده‌اند. در نتیجه، این پایان نه شوک‌آور است و نه تأمل‌برانگیز؛ بلکه بیشتر شبیه وصله‌ای ناهمگون بر بدنه فیلم عمل می‌کند.

در مجموع، «تنها کنار هم» نمونه‌ای است از مستندی که در آن، فرم و محتوا نه هم‌افزا، بلکه بی‌ارتباط‌اند. انتخاب‌های فنی، ایده مرکزی را تقویت نمی‌کنند و ایده نیز آن‌قدر شفاف نیست که بتواند ضعف‌های فرمی را بپوشاند. حاصل، اثری است که نه از نظر بصری تجربه‌ای ارائه می‌دهد و نه از نظر محتوایی موضعی روشن می‌سازد؛ مستندی که کنار هم بودن اجزایش، به معنای با هم بودن آن‌ها نیست.