وقتی غیبت موجه روایت را کند می‌کند

مهدی صالحی

لبخند سبز - فیلم «غیبت موجه» به کارگردانی عباس رافعی اثری است که پس از چند سال توقیف و تأخیر در اکران، نهایتاً سال ۱۴۰۴ به نمایش درآمد. داستان زنّی است که با ورود به مدرسه‌ای پسرانه، به تدریج رازهایی را درباره معلمان، مدیر و ساختار مدرسه کشف می‌کند. در ادامه، این نقد را از منظر فنی با تمرکز بر نقاط قوت و ضعف ارائه می‌دهم.

از منظر فنی، نخست باید به انتخاب موضوع و بستر روایت اشاره کرد: مدرسه پسرانه و حضور زنی که خللی در نظم موجود ایجاد می‌کند، بستری است نسبتاً کم‌کاربرد در سینمای ایران که می‌تواند شکاف‌ها، ساختارهای قدرت پنهان و رفتارهای روزمره را به نقد بکشد. این انتخاب نسبتاً جسورانه است و اگر به درستی اجرا شود می‌تواند مخاطب را درگیر کند. همچنین، فیلم به دورانِ همزمان با رخدادهای عمومی – مانند زیرمتن کرونا، بلاتکلیفی‌ها و درگیری با موضوعات «غیبت» و «حضور/عدم حضور» – اشاره می‌کند؛ کارگردان خود اذعان کرده است که فیلم را در دوران کرونا ساخته است و مضامین انسانی آن را کهنه‌شدنی نمی‌داند.

علاوه بر این، ترکیب بازیگران شناخته‌شده‌ای چون ابوالفضل پورعرب، میترا حجار و … در پروژه حضور دارند؛ این امر می‌تواند از دید فنی به ارتقای سطح اثر کمک کند.

با وجود این قوت‌ها، ضعف‌های فنی قابل توجهی در فیلم دیده می‌شود. یکی از مهم‌ترین آن‌ها تأخیر طولانی تولید و اکران است؛ فیلمی که سال ۱۳۹۹ تولید شده است، اما چندین سال در محاق مانده و وقتی در سال ۱۴۰۴ اکران شد، کارگردان پذیرفته که «اگر امروز می‌ساختم، ساختار و شیوه روایت را مدرن‌تر می‌کردم. این تأخیر باعث شده است که برخی ارجاع‌ها، فرم‌ها یا ضعف‌های تکنیکی بیشتر به چشم بیایند و در مقایسه با آثار تازه‌تر عقب بنشیند.

از لحاظ روایت نیز نقدهایی وجود دارد: یکی از آن‌ها به «منطق روایت و انسجام ساختاری» مربوط می‌شود؛ به‌عنوان نمونه یکی از سایت‌ها نوشته است «از نشانه‌های بی‌توجهی به منطق واقع‌گرایی در فیلمنامه، ادعای یکی از دانش‌آموزان هنرستان است که می‌گوید قصد دارد در آینده «دندان‌پزشکی» بخواند!» این نوع ایرادها نشان می‌دهند که فیلمنامه گهگاه به دام کلیشه یا روایتِ کم‌عمق افتاده است. همچنین، حذف ۱۶ دقیقه از فیلم بنا به گفته کارگردان، نیز می‌تواند بر انسجام اثر تأثیر گذاشته باشد.

از نظر فرم و تکنیک، اگرچه فیلم ادعا دارد در دوران کرونا ساخته شده و با محدودیت‌هایی روبرو بوده، اما در نقد یکی از سایت‌ها آمده است که «افسوس که گذر زمان به فیلم آسیب زده است» و به‌اصطلاح فیلم «نخستینی» محسوب می‌شود که در دوران کرونا روایت شده، ولی نمی‌تواند از پویایی زمان حال بهره کامل ببرد.

به‌طور کلی، «غیبت موجه» فیلمی است با ایده‌ای جذاب و انگیزه‌ای اجتماعی که تلاش دارد ساختار قدرت و غیبت‌ها را در محیط مدرسه – نهادی که معمولاً از نقد مصون است – به تصویر بکشد. از منظر فنی، انتخاب موضوع، بازیگران و ارجاع به شرایط خاص زمانی از نقاط قوت آن‌اند. اما این امتیازات با تأخیر تولید، روایت گسسته، ضعف‌های فیلمنامه‌ای و کاهش پویایی تکنیکی همراه شده‌اند که مانع از آن شده‌اند تا فیلم به سطح اثری برجسته در سینمای معاصر برسد. اگرچه مضامین انسانی فیلم ممکن است دیر اما همچنان قابل توجه باشند، اما برای مخاطب امروز که با فرم‌های نوین‌تر سینما آشناست، «غیبت موجه» ممکن است تجربه‌ای متوسط باقی بماند.