جغرافیای دقیق، درام غایب؛ نقدی بر ارس رود درخشان

مهدی صالحی

  لبخند سبز - مستند «ارس، رود خروشان» سفری از سرچشمه‌های رود ارس در کوه‌های ترکیه آغاز می‌کند و با عبور از جغرافیا، تاریخ و مرزهای سیاسی تا پیوند این رود با «کور» در دشت مغان و در آخر رسیدن به خزر پیش می‌رود.

«ارس، رود خروشان» را می‌توان در ژانر مستند تاریخی– جغرافیایی تلویزیونی طبقه‌ بندی کرد؛ زیر ژانری که اعتبار اطلاعات و شفافیت روایت در آن بر هر عنصر دیگری تقدم دارد. فیلم از همین منظر قابل ارزیابی است، مستندی که بیش از آنکه بخواهد کشف کند، قصد دارد معرفی کند.

ایده مرکزی، معرفی رود ارس به‌عنوان یک شریان طبیعی– تاریخی است؛ رودی که هم مرز می‌سازد هم حافظه حمل می‌کند. روایت، مسیر فیزیکی رود را به‌ درستی به ستون فقرات ساختار بدل می‌کند و از سرچشمه تا انتهای مرزی با جمهوری آذربایجان پیش می‌رود. پایان ‌بندی اما بیشتر به «اتمام مسیر» شباهت دارد تا جمع ‌بندی ایده؛ نقطه اوج دراماتیکی شکل نمی‌گیرد و فیلم به نتیجه‌ای تحلیلی فراتر از داده‌های ارائه ‌شده نمی‌رسد. روایت کامل است اما اقناع‌کننده نیست.

از منظر پژوهش، مستند اطلاعات متنوعی در حوزه جغرافیا، تاریخ و اقوام ارائه می‌دهد، از جنگ‌ها و جدایی سرزمین‌هایی از ایران تا معرفی عشایر، اقوام ساکن منطقه و استفاده از زبان ترکی در گفتگوها. با این حال مشکل اصلی نه کمبود اطلاعات بلکه سطح پردازش آنهاست. داده‌ها به ‌ندرت به استدلال تبدیل می‌شوند. آنچه می‌شنویم بیشتر شبیه بازخوانی منظم دانش عمومی است؛ چنان‌که حس «خواندن یک مقاله ویکی‌پدیا با تصویر» به‌تدریج بر تجربه تماشا غلبه می‌کند. منابع متکثر هستند اما رد پای تحلیل یا زاویه دید پژوهشگرانه در انتخاب و چینش آنها دیده نمی‌شود.

ریتم کلی مناسب است، هرچند در برخی مقاطع دچار کندی می‌شود؛ کندی که نه از تأمل بلکه از تکرار اطلاعات ناشی می‌شود. تدوین کارکردی و بی‌حاشیه است و اجازه می‌دهد تصاویر نفس بکشند. قاب ‌بندی و نور پردازی به ‌ویژه در ثبت مناظر طبیعی بکر، بناهای تاریخی و آثار به‌ جامانده از جنگ معنایی مستقیم و شفاف دارند.

نقطه قوت برجسته فیلم ، صدای روایتگر است. نریشن با لحنی آرام، دقیق و خوش‌ نشین، نقش راهنمای اصلی ذهن مخاطب را بر عهده دارد. این صدا بی‌طرف است و ادعای شخصی ندارد، اما همین بی‌طرفی مطلق به محافظه‌کاری می‌انجامد. روایتگر به ‌جای پرسش ‌سازی اطلاعات را تثبیت می‌کند؛ ذهن مخاطب هدایت می‌شود اما به چالش کشیده نمی‌شود.

در نهایت، «ارس، رود خروشان» مستندی خوش‌ساخت، خوش‌صدا و قابل‌اعتماد است که کارکرد آموزشی خود را به‌خوبی انجام می‌دهد اما در تبدیل دانش به روایت و روایت به معنا، قدمی فراتر از استانداردهای ایمن تلویزیونی برنمی‌دارد. این فیلم بیش از آنکه احساسی ماندگار بسازد، نقشه‌ای دقیق ارائه می‌دهد؛ نقشه‌ای که درست است اما ما را به کشف تازه‌ای نمی‌رساند.